Στο δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου, ο εθνικισμός, η ξενοφοβία και η οργή κυριάρχησαν. Η προεκλογική περίοδος ήταν μακράν η χειρότερη που έχει γνωρίσει το Ηνωμένο Βασίλειο τις τελευταίες δεκαετίες. Η συζήτηση έγινε με συναισθηματικούς όρους, με την επίκληση του φαντάσματος του Τσώρτσιλ και του Chamberlain – πρωθυπουργού που έκλεισε την προπολεμική συμφωνία ειρήνης με τον Χίτλερ. Η κοινότητα των οικονομολόγων, που σχεδόν ποτέ δεν συγκλίνει στις εκτιμήσεις και στις παραινέσεις της, ήταν σε συντριπτικό βαθμό κατά του Brexit . Εννέα στους δέκα οικονομολόγους, αλλά και όλοι οι νομπελίστες Οικονομικών (καθώς και πλειάδα άλλων επιστημόνων) επιχειρηματολόγησαν ότι μια έξοδος θα έφερε σοβαρό πλήγμα στην οικονομία και στην επιρροή της Αγγλίας. Δυστυχώς, η συζήτηση δεν έγινε στο επίπεδο των επιχειρημάτων αλλά του συναισθήματος. Και είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι την απόφαση για έξοδο της Αγγλίας έλαβαν κατ’ ουσίαν οι συνταξιούχοι, η μόνη ηλικιακή ομάδα με σαφή εχθρότητα προς την Ε.Ε., απ’ ό,τι συνήχθη σαφώς από τα exit polls.
Το ατύχημα της 23ης Ιουνίου ήταν, δυστυχώς, το αποτέλεσμα ενός τακτικισμού του κ. Κάμερον, ο οποίος, φοβούμενος τον αρχηγό των Ανεξάρτητων Φάρατζ και τους αντιευρωπαίους Συντηρητικούς, νόμισε ότι με τον τρόπο αυτό θα εξουδετέρωνε ένα ενοχλητικό πολιτικό «αγκάθι». Η απόφαση του Κάμερον να επιδιώξει το δημοψήφισμα θα πρέπει να καταγραφεί ως ένα από τα χείριστα και πιο επικίνδυνα πολιτικά σφάλματα της σύγχρονης Ιστορίας. Η άτολμη, επικοινωνιακά άνευρη τακτική που ακολούθησε η πλευρά του Remain δεν βοήθησε το αποτέλεσμα, αν και η αναμέτρηση με τον λαϊκισμό είναι πάντα δύσκολη.
Η παραίτηση του κ. Κάμερον δεν θα θεραπεύσει τα προβλήματα. Η κατακρήμνιση της στερλίνας, που μάλλον θα επιταθεί στους επόμενους μήνες, δίνει μια πρόγευση των επιπτώσεων στην Αγγλία. Με τις επιχειρήσεις να «παγώνουν» τα επενδυτικά τους σχέδια, με σειρά πολυεθνικών και τραπεζών να επανεξετάζουν το αν πρέπει να κρατήσουν την ευρωπαϊκή τους βάση στο Λονδίνο, η οικονομία θα δεχθεί σημαντικό πλήγμα. Εάν τα υψηλοαμειβόμενα στελέχη φύγουν για το Παρίσι ή τη Φρανκφούρτη, το φορολογικό εισόδημα της Αγγλίας μπορεί να πληγεί σημαντικά και η αβεβαιότητα θα περιορίσει την κατανάλωση, δίνοντας στους Αγγλους μια γεύση Ελλάδας.
Το σοβαρότερο ζήτημα, όμως, είναι η εκτίμηση των μετεκλογικών κλυδωνισμών. Ηδη η Σκωτία φαίνεται να θέτει εκ νέου θέμα απόσχισης, μιας και η πλειοψηφία της ήταν σαφώς υπέρ της παραμονής. Στην Ιρλανδία, η έλλειψη συνοριακών ελέγχων ίσως πρέπει να σταματήσει, μιας και σε λίγο η Βόρεια Ιρλανδία και η Ιρλανδία θα αποτελούν το βασικό χερσαίο σύνορο της Ε.Ε. με την Αγγλία. Αλλά, ακόμη σημαντικότερο, οι λαϊκιστικές δυνάμεις στην Ευρώπη έχουν ήδη αρχίσει να πιέζουν για αντίστοιχες αναμετρήσεις απόσχισης. Το ευρωπαϊκό όνειρο αρχίζει να δέχεται οξύτατα πλήγματα.
Πού αφήνει αυτό την Ελλάδα; Δυστυχώς, σε ένα σαφώς δυσκολότερο τοπίο. Η Ε.Ε. θα αρχίσει μια διαδικασία επανακαθορισμού του ρόλου της εν μέσω κεντρόφυγων πολιτικών και εθνικιστικών πιέσεων. Η τακτική της «χειροβομβίδας» των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ έχει καταστεί πλέον παρελθόν. Η Ευρώπη έχει πολύ σημαντικότερα προβλήματα και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στο δημοψήφισμα της Αγγλίας, η Ελλάδα αναφέρθηκε συχνά ως παράδειγμα προς αποφυγή, αλλά και ως κακός προορισμός για τα χρήματα των Αγγλων ψηφοφόρων που διοχετεύοντο μέσω της Ε.Ε.
Οι επόμενες εβδομάδες θα είναι κρίσιμες. Το πώς οι ηγεσίες της Ε.Ε. θα αντιδράσουν, το πώς θα εξελιχθεί η δυναμική μέσα στα κράτη-μέλη θα επηρεάσει το μέλλον της ηπείρου μας – και τον ρόλο της Ελλάδας.
*Ο Μιχαήλ Γ. Ιακωβίδης κατέχει την έδρα Επιχειρηματικότητας και Καινοτομίας Sir Donald Gordon στο London Business School και είναι visiting scholar στη New York Fed.