Οι χώρες που εφάρμοσαν την απλή αναλογική βρέθηκαν σε κατάσταση διαρκούς πολιτικής αστάθειας, με κυβερνήσεις που απαρτίζονταν από μεγάλο αριθμό κομμάτων και συχνά έπεφταν σε διάστημα λίγων μηνών.
Εκεί, ωστόσο, το καλά οργανωμένο κράτος διασφάλιζε τη λειτουργία του. Επιπλέον, στη μεταπολεμική εποχή, κράτη που αναπτύσσονταν ραγδαία, όπως η Ιταλία, διέθεταν τέτοια πολυτέλεια. Ηδη εκφράζονται σοβαρές επιφυλάξεις για το εάν είναι σοφό μια χώρα σαν τη δική μας, που βρίσκεται για έβδομο πλέον χρόνο σε κρίση και έχει μια δημόσια διοίκηση που λειτουργεί εντελώς διαφορετικά, να δημιουργεί για τον εαυτό της τόσο σημαντικούς πρόσθετους παράγοντες αβεβαιότητας.
Υπάρχει όμως και η θεσμική διάσταση. Σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη, το συνταγματικό πλαίσιο επιτρέπει την αναζήτηση σχηματισμού κυβέρνησης επί μήνες. Αυτό συνέβη στην Ισπανία μετά τις εκλογές του 2015.
Επιπλέον, αλλού απαντά το φαινόμενο της κυβέρνησης μειοψηφίας – είναι π.χ. σύνηθες στη Δανία. Αντίθετα, η Ελλάδα επέλεξε να εισαγάγει στο Σύνταγμά της μία ιδιαίτερα αυστηρή ρύθμιση. Το σύστημα των διερευνητικών εντολών, όπως ισχύει μετά την αναθεώρηση του 1986, επιτάσσει τον σχηματισμό κυβέρνησης σε 10-12 ημέρες μετά τις εκλογές, διαφορετικά διενεργούνται νέες. Εξάλλου, το ελληνικό Σύνταγμα δεν ανέχεται τον εξαρχής σχηματισμό κυβέρνησης μειοψηφίας. Ο λόγος για την υιοθέτηση τόσο αυστηρής διαδικασίας ήταν πρώτιστα ιστορικός: το 1965, η πιο χαλαρή συνταγματική ρύθμιση επέτρεψε στον βασιλιά να προκαλέσει τα Ιουλιανά. Οι τριήμερες διερευνητικές εντολές και η υποχρεωτική προσφυγή σε εκλογές (και μάλιστα με υπηρεσιακό πρωθυπουργό που ορίζει το ίδιο το Σύνταγμα, ώστε ούτε αυτόν να μπορεί να επιλέξει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας) αποκλείουν την επανάληψη εκείνου του προηγουμένου.
Αυτό, όμως, σημαίνει ότι σε περίπτωση εφαρμογής της απλής αναλογικής, δεν θα υπάρχει το χρονικό περιθώριο που διαθέτουν άλλες χώρες για τον σχηματισμό κυβέρνησης. Στην Ελλάδα, το πρόβλημα δεν θα είναι απλή «ακυβερνησία». Ακυβερνησία αντιμετωπίζουν οι χώρες που δεν έχουν τις δικές μας συνταγματικές προβλέψεις. Σε εμάς, λόγω των αυστηρών συνταγματικών προθεσμιών, η ακυβερνησία θα απειλήσει να επιφέρει, κυριολεκτικά, συνταγματική καρδιακή ανακοπή. Να προκηρύξει, δηλαδή, η χώρα εκλογές μια φορά, και κατόπιν να αναγκάζεται να κάνει εκλογές κάθε μήνα. Δωδεκαήμερη προθεσμία για σχηματισμό κυβέρνησης, μαζί με απλή αναλογική και ένα κατακερματισμένο πολιτικό σύστημα, είναι υπέρμετρα μεγάλο ρίσκο.
Είναι θεωρητικά δυνατόν, εφόσον εφαρμοστεί η απλή αναλογική στις μεθεπόμενες εκλογές (όχι στις επόμενες), να προλάβουν να γίνουν αλλαγές στη συνταγματική διαδικασία σχηματισμού κυβέρνησης, κυρίως η αποσύνδεση των διερευνητικών εντολών από το αυστηρό χρονοδιάγραμμα και την υποχρεωτική προσφυγή σε νέες εκλογές. Αυτό, όμως, συνεπάγεται ότι θα δοθεί στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, στην πράξη, πολύ μεγαλύτερη δυνατότητα διεύθυνσης της διαδικασίας. Από την άποψη της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας, το πράγμα παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Τέτοια ευχέρεια δεν είχε ούτε ο πρόεδρος του 1975, όταν παρ’ όλα αυτά είχε ασκηθεί τόση κριτική για τις «υπερεξουσίες» του.
Ο δύσπιστος αναγνώστης μπορεί να αντιτάξει ότι στην ελληνική Τρίτη Δημοκρατία εφαρμόστηκε η απλή αναλογική (1989) και σχηματίστηκαν κυβερνήσεις. Δυστυχώς, όμως, το προηγούμενο εκείνο δεν μας βοηθά.
Στις δύο Βουλές του 1989 μετείχαν τρία μόνον κόμματα (και μεμονωμένοι άλλοι βουλευτές). Η απλή αναλογική είχε εφαρμοστεί «από πάνω», αλλά το πολιτικό σύστημα δεν είχε προλάβει να κατακερματιστεί, όπως συμβαίνει σήμερα. Και υπήρξαν οικονομικές επιπτώσεις. Ας θυμηθούμε τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων εκείνης της περιόδου, που πανηγύριζαν επειδή κάθε μήνα βρίσκονταν –την τελευταία στιγμή– χρήματα για να πληρωθούν μισθοί και συντάξεις.
Τέλος, σε ένα κοινοβουλευτικό σύστημα, υπάρχει και η απλή αριθμητική. Η δεδομένη αδυναμία συμμετοχής κάποιων κομμάτων στην κυβέρνηση (είτε με δική τους επιλογή, π.χ. το ΚΚΕ, είτε με επιλογή των υπολοίπων, π.χ. η Χρυσή Αυγή) συνεπάγεται ότι οι 151 βουλευτές θα αναζητούνται σε ένα σύνολο 250 και όχι 300, κάτι που θα δυσχεράνει ακόμη περισσότερο τον σχηματισμό πλειοψηφίας. Και εάν το πρώτο κόμμα λάβει άνω του 30% των ψήφων, πιθανότατα δεν θα μπορεί να σχηματιστεί κυβέρνηση χωρίς τη συμμετοχή του, ακόμη και με απλή αναλογική.
Ποια πολιτική δύναμη (ας αφήσουμε τη χώρα…) χάνει από την εφαρμογή της απλής αναλογικής; Στην πράξη χάνουν όλοι. Το πρώτο κόμμα επειδή θα αντιμετωπίσει ακόμη μεγαλύτερες δυσκολίες να σχηματίσει κυβέρνηση. Τα κόμματα της Κεντροαριστεράς, επειδή θα συμπιεστούν (ίσως κάποια δεν θα επιβιώσουν) μέσα στην πόλωση που θα επιφέρει το κλίμα της ακυβερνησίας. Υπάρχει όμως κάποιος που πιθανότατα θα χάσει περισσότερο από τους άλλους: το δεύτερο κόμμα. Εχουμε δει πολλά σε αυτή την κρίση. Αναρωτιέμαι εάν θα δούμε και τους βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ να δίνουν ψήφο εμπιστοσύνης σε κυβέρνηση Ν.Δ. Αλλά μετά τις δεύτερες συνεχόμενες εκλογές, μάλλον δεν θα έχουν άλλη επιλογή.
*Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.