Είναι αναπόφευκτο να υποστούμε νέες αιματοχυσίες στην Ευρώπη πριν οι λαοί της συμφωνήσουν σε μια βαθύτερη, ουσιαστικότερη ένωση; Το ερώτημα είναι αμείλικτο, πλέον, καθώς βλέπουμε τις φυγόκεντρες δυνάμεις να ενισχύονται συνεχώς, ενώ οι υπερασπιστές του εγχειρήματος που προσέφερε πρωτοφανή σταθερότητα, δημοκρατία και ευημερία είναι διστακτικοί, επιφυλακτικοί, συχνά κατηγορούμενοι γιατί δεν εξασφάλισαν περισσότερα για τους πολίτες. Οι ιταλικές εκλογές επιβεβαίωσαν την εξάπλωση στην Ευρώπη (όπως και αλλού) του λαϊκισμού και της αμφισβήτησης του «παλαιού συστήματος», εδραιώνοντας νέους ηγέτες με απλοϊκές και απόλυτες ιδέες στο κέντρο της πολιτικής, ιδέες που στο κέντρο τους βρίσκεται η αμφισβήτηση της Ε.Ε.
Γιατί, όμως, τέτοια κόμματα και κινήματα βρίσκουν τέτοια απήχηση; Αρκούν ως λόγοι η αδυναμία των «κομμάτων εξουσίας» να προσφέρουν λύσεις και η «αλαζονεία της ευρωπαϊκής ελίτ» να θεωρεί δεδομένη την εμπιστοσύνη των πολιτών; Μήπως κάποιοι επιλέγουν την ανατροπή επειδή είναι τόσο στερημένοι που πιστεύουν ότι δεν έχουν να χάσουν τίποτ’ άλλο; Μήπως άλλοι θέλουν περισσότερα απ’ όσα έχουν ή, τουλάχιστον, δεν θέλουν να χάσουν αυτά που έχουν; Είναι απελπισμένοι ή απερίσκεπτοι αυτοί που πιστεύουν ότι μπορούν να ανατρέψουν την πολιτική σκηνή χωρίς να θέτουν σε κίνδυνο όσα τους εξασφαλίζει η Ευρώπη σήμερα;
Προφανώς, υπάρχει πρόβλημα αξιοπιστίας και εμπιστοσύνης στην Ε.Ε. και αυτό ενισχύει τις πολιτικές ομάδες που θέλουν να φορτώσουν όλα τα προβλήματα των χωρών τους στην Ενωση και να αποφύγουν οι ίδιες το κόστος της προσπάθειας να τα λύσουν. Η άνεση με την οποία δεν αναγνωρίζουν τις δικές τους ευθύνες, τα ψέματα στα οποία επενδύουν, προδίδουν επιπολαιότητα και τη δική τους επικίνδυνη αλαζονεία. Οι καταγγελίες εναντίον του «διευθυντηρίου των Βρυξελλών» επιτυγχάνουν δύο πολύτιμους στόχους για αυτούς που τις εκμεταλλεύονται – ενισχύουν τον εθνικισμό και ενθαρρύνουν τη διχόνοια μεταξύ οπαδών της Ε.Ε. και των «ευρωσκεπτικιστών». Οσο ο διχασμός βαθαίνει, τόσο τα εθνικά συμφέροντα και οι αδικίες που το έθνος φέρεται να υπέστη παρουσιάζονται ως κυρίαρχα προβλήματα, με στόχο να συσπειρώσουν κάποιες ομάδες εναντίον άλλων και, την ίδια ώρα, να προκαλέσουν εντάσεις μεταξύ χωρών, με στόχο πάλι τη συσπείρωση γύρω από την ηγετική ομάδα.
Σε αυτό το κλίμα, τίθενται σε κίνδυνο η ενότητα της Ε.Ε. και όλα τα άλλα επιτεύγματά της. Οσο η Ενωση αναπτυσσόταν και υποσχόταν αδιάκοπη ευημερία σε όλα της τα μέλη και υποψήφια μέλη, φαινόταν ότι χώρες που είχαν «ανοικτούς λογαριασμούς» μεταξύ τους θα μπορούσαν να προχωρήσουν μαζί προς ένα μέλλον που θα απέκλειε επανάληψη των αέναων συγκρούσεων του παρελθόντος. Η κλονισμένη εμπιστοσύνη στις Βρυξέλλες μπορεί να τροφοδοτεί τον θυμό που ενισχύει τις δυνάμεις του διχασμού, αλλά δεν λύνει κανένα πρόβλημα, ούτε σε εθνικό ούτε σε ευρωπαϊκό επίπεδο. (Σαν να μην ήταν οι ίδιες οι χώρες-μέλη που καθορίζουν την ευρωπαϊκή πολιτική μέσα από παζάρια και συμβιβασμούς, με γνώμονα το συμφέρον κάθε κυβέρνησης στο εθνικό επίπεδο.) Η επιδείνωση των προβλημάτων οδηγεί σε περισσότερη απογοήτευση και οργή· Αυτό μας διδάσκει η Ιστορία, αυτό παρατηρούμε σε ανεύθυνες και ολοένα πιο αυταρχικές ηγεσίες σήμερα.
Η ταχύτητα με την οποία ο κόσμος μας πήρε επικίνδυνη τροπή μάς έχει ζαλίσει. Τραμπ, Brexit, Τουρκία, μαζικές ροές μεταναστών και προσφύγων, εθνικισμοί, απομονωτισμός, εμπορικός «πόλεμος» ΗΠΑ – Ε.Ε. αλλάζουν τα δεδομένα στον κόσμο και δυσχεραίνουν περαιτέρω το περιβάλλον στο οποίο η Ελλάδα πρέπει να δώσει τις μάχες της. Οσον αφορά την Ε.Ε., το μέλλον θα εξαρτηθεί από το πόσο Γερμανία και Γαλλία θα μπορέσουν να επεξεργαστούν προτάσεις που θα κερδίσουν την εμπιστοσύνη άλλων χωρών και των πολιτών τους. Στη χώρα μας, εάν οι σοβαρές πολιτικές δυνάμεις δεν επιδιώξουν, έστω τώρα, μια ελάχιστη εθνική συνεννόηση, η όποια επιδείνωση στα πολλά ανοικτά μέτωπά μας θα μας εκθέσει σε θανάσιμους κινδύνους. Η καλλιέργεια της απελπισίας και της αλαζονείας έχει κάνει ήδη τη ζημιά της. Είμαστε υποχρεωμένοι να ξεφύγουμε απ’ αυτήν.