Καθώς περνούσα το κατώφλι της πρεσβείας της Σερβικής Δημοκρατίας στην Ελλάδα, που στεγάζεται σε διακριτικό κτίριο του Μεσοπολέμου κοντά στην πλατεία Μαβίλη, συνειδητοποίησα πως δεν σκέφτηκα ούτε καν να γκουγκλάρω ένα «καλημέρα» στη σερβική γλώσσα, όπως θα απαιτούσαν οι κανόνες της ευγένειας. Ο πρέσβης Ντούσαν Σπάσογιεβιτς, όμως, δεν μου έδωσε πολλά περιθώρια για ντροπές με την εγκάρδια χειραψία του και με έβγαλε από τη δύσκολη θέση με τα πολύ καλά ελληνικά του.
Οσο βολευόμασταν στις φερ φορζέ καρέκλες στον κήπο της πρεσβείας για να συζητήσουμε για το βιβλίο του που κυκλοφόρησε στα σερβικά, «Ελλάδα: Πόλεμος για ανεξαρτησία, συγκρότηση του κράτους και παλιγγενεσία του έθνους», έμαθα ότι ο πρέσβης έχει πολύ στενότερη σχέση με τη χώρα που μελέτησε απ’ ό,τι θα μπορούσα να υποθέσω.
Γεννημένος στο κομμουνιστικό Βελιγράδι το 1974, ο νεαρός Σπάσογιεβιτς βαφτίστηκε 12 ετών στη σερβική Μονή Χιλανδαρίου του Αγίου Ορους, σε ένα ταξίδι που έκανε με τον πατέρα του. Οι γονείς του, δημοσιογράφοι σε μια δύσκολη περίοδο, επισκέπτονταν την Ελλάδα κάθε καλοκαίρι για διακοπές και έλεγαν στον γιο τους ιστορίες για τον πρόγονό του που πολέμησε στην Κρητική Επανάσταση του 1866. «Ηξερα από τα παιδικά μου χρόνια τις ιστορίες για τη Μονή Αρκαδίου», λέει, και στο βιβλίο του έχει αφιερώσει δύο κεφάλαια στην Κρήτη, την οποία επισκέπτεται συχνά.
Αν και συναντηθήκαμε πρωί και καθόμαστε σε μια σκιερή γωνιά, η ζέστη και η υγρασία κάνουν την ατμόσφαιρα αφόρητη. Το βλέπω στο πρόσωπο του πρέσβη που προσπαθεί να μου μιλήσει για το βιβλίο του στα ελληνικά. Νιώθει, λέει, μεγαλύτερη άνεση με τον γραπτό λόγο παρά με τον προφορικό, ενώ την αγάπη του για την ελληνική ιστορία τη χρωστάει στον καθηγητή του στο LSE, Σπύρο Οικονομίδη. Εκείνος τον προέτρεψε να διαβάσει τα βιβλία του Τζορτζ Φίνλεϊ, του Ρίτσαρντ Κλογκ και άλλων ιστορικών και όταν ήρθε στην Ελλάδα έμαθε να διαβάζει ελληνικά και μάλιστα στην καθαρεύουσα.
Βγάζοντας το σακάκι του –έκανα κι εγώ το ίδιο με ανακούφιση– τονίζει ότι πρόθεσή του ήταν να μιλήσει στους συμπατριώτες του για την Επανάσταση του 1821 και το βήμα προς την ελευθερία της Ελλάδας, τη συγκρότηση του κράτους και τη σύγχρονη ταυτότητα των Ελλήνων. Επίσης, προσθέτει, δεν υπήρχε μέχρι πρότινος βιβλίο για την Ελληνική Επανάσταση από Σέρβο συγγραφέα. «Βεβαίως περιγράφω και τα γεγονότα πριν από το 1821 και πώς ήταν η ζωή υπό τον οθωμανικό ζυγό – για τους Σέρβους είναι πολύ εύκολο να το κατανοήσουν αυτό. Για εμένα ήταν πολύ ενδιαφέρον, καθώς ο τρόπος που αγωνιζόμασταν εμείς στη Σερβία ήταν λίγο διαφορετικός αλλά σε μεγάλο ποσοστό ήταν ίδιος», σημειώνει. Εκείνη την εποχή η Σερβία βρισκόταν στη δεύτερη επαναστατική της περίοδο, που ξεκίνησε το 1815 και κράτησε έως το 1835, αλλά ως ανεξάρτητο κράτος αναγνωρίστηκε το 1878 στο Συνέδριο του Βερολίνου.
Ο πυρήνας του βιβλίου είναι ο Αγώνας του ’21, αλλά η μελέτη του πρέσβη ξεκινά από την Αλωση της Κωνσταντινούπολης και τελειώνει στη Συμφωνία του Βουκουρεστίου το 1913. Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής είναι ξεκάθαρος για τον ίδιο, αλλά βρήκε ενδιαφέρουσα την ουδετερότητα της τότε Αμερικής. «Εχω την εντύπωση ότι υποστήριξαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία γιατί δεν ενεπλάκησαν. Ο Καποδίστριας είχε ρωτήσει τον πρέσβη των ΗΠΑ στη Μόσχα, να στείλουν οι Αμερικανοί ναυτικές δυνάμεις και να υποστηρίξουν τους Eλληνες, και τότε η Αμερική ήταν ουδέτερη. Αν είσαι ουδέτερος σε έναν πόλεμο για την ελευθερία νομίζω ότι είναι σαν να υποστηρίζεις τον κατακτητή», σημειώνει ο κ. Σπάσογιεβιτς.
Στο βιβλίο του μιλάει ακόμη για τους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς ηγέτες του Αγώνα, τις προσωπικότητες των γραμμάτων της εποχής, όπως τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Ρήγα Φεραίο, ανδριάντας του οποίου βρίσκεται στο Βελιγράδι, καθώς εκεί εκτελέστηκε από τους Οθωμανούς. «Ποιους ξεχωρίζετε;» τον ρωτώ. «Ο Καποδίστριας ήταν η πιο ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Ελληνας από την Κέρκυρα, έπαιξε ρόλο στη διεθνή πολιτική, ήταν υπουργός Εξωτερικών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και μεγάλος πατριώτης. Αλλά ο Κολοκοτρώνης, θεωρώ, ήταν πολύ εντυπωσιακή προσωπικότητα», λέει γελώντας.
Επειτα από μια γουλιά καφέ ο κ. Σπάσογιεβιτς ανάβει ένα τσιγάρο και τον ρωτώ ποια θεωρεί πως είναι η κληρονομιά του ’21 σήμερα. «Η κληρονομιά της Επανάστασης είναι ζωντανή», σημειώνει και προσθέτει ότι «η σημερινή ταυτότητα του ελληνικού λαού, του σερβικού λαού, είναι διαμορφωμένη από εκείνη την εποχή». «Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα», συμπληρώνει, «είναι σχεδόν τα ίδια». Δηλαδή; «Ολες οι μεγάλες δυνάμεις είναι ακόμα εκεί», λέει αρχικά, για να συμπληρώσει διπλωματικά ότι «ο αιώνας βεβαίως είναι διαφορετικός, η νοοτροπία άλλαξε, όμως αυτή η κληρονομιά παίζει ρόλο διότι άλλαξε την κατάσταση του ελληνικού λαού, του σερβικού λαού».
Πιστεύει, άραγε, ότι τα Βαλκάνια θα είναι πάντα ένα πεδίο δράσης μεγάλων δυνάμεων; «Ναι, αν συγκρίνετε τις εποχές δεν έχουν αλλάξει πολλά», λέει και απαριθμεί τους παλιούς και νέους παράγοντες της περιοχής, όπως την Αμερική, την Ε.Ε. και την Κίνα. «Η μεθοδολογία είναι ίδια και ίδια είναι η μάχη των μικρών λαών για την ανεξαρτησία και την ελευθερία τους, και νομίζω ότι οι Eλληνες, το βλέπω τώρα, έχουν μια προδιάθεση για τη Δημοκρατία, είναι μέσα στην ελληνική ταυτότητα. Επίσης, αυτό θα το πω στην τελευταία μου συνέντευξη πριν αποχωρήσω από την Ελλάδα, είστε πολύ αυτοκριτικοί. Είναι ένα καλό ανθρώπινο χαρακτηριστικό και αυτό είναι εθνικό χαρακτηριστικό. Είστε υπερήφανοι και την ίδια στιγμή αυτοκριτικοί».
Θέλουμε διάλογο με την Αγκυρα, αλλά δεν ξεχνάμε τον πιο μεγάλο φίλο
Ο πρέσβης αναφέρει τους θρησκευτικούς και ιστορικούς δεσμούς των δύο χωρών αλλά και τη συνεργασία Ελλάδας – Σερβίας σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο με τη Συμφωνία Στρατηγικής Συνεργασίας που υπογράφηκε το 2019. «Δύο φορές επισκέφθηκε ο Κυριάκος Μητσοτάκης το Βελιγράδι όταν ήταν αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και ελπίζω να το επισκεφθεί σύντομα πρώτη φορά ως πρωθυπουργός», μου λέει ο κ. Σπάσογιεβιτς και υπογραμμίζει ότι όλες οι πολιτικές δυνάμεις στη Σερβία βλέπουν την άλλη πλευρά με την ίδια ματιά.
Κάπου εδώ μπαίνει στην κουβέντα μας και η Τουρκία, με την οποία, σχολιάζουμε, η Σερβία διατηρεί πολύ καλές σχέσεις, τις οποίες ενισχύει συνεχώς. Πώς γίνεται λοιπόν η σχέση με την Ελλάδα να είναι σταθερή; «Ακούω συχνά αυτές τις ερωτήσεις εδώ και το κατανοώ», σημειώνει, «αλλά δεν υπάρχει κανένας λόγος να ανησυχούν οι Ελληνες, γιατί η Ελλάδα είναι σύμμαχός μας, ο ελληνικός λαός είναι ένας φιλικός λαός, αδελφός λαός, ιστορικά». Η Σερβία, συνεχίζει, προσπαθεί να συνεργάζεται με όλους και ο ρόλος της Τουρκίας, λέει, έχει μια βαρύτητα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και στην ευρύτερη περιοχή. «Θέλουμε να έχουμε έναν ανοιχτό διάλογο με την Αγκυρα, αλλά δεν ξεχνάμε πού είναι ο πιο μεγάλος φίλος και σύμμαχός μας: αυτή είναι η Ελλάδα και ο ελληνικός λαός», συμπληρώνει.
Δεν φαίνεται πάντως ανήσυχος για τη στροφή που έχει γίνει διεθνώς απέναντι στον άλλο μεγάλο «φίλο» της Σερβίας, την Κίνα. «Νομίζω ότι μπαίνουμε στην περίοδο όπου δημιουργούνται οι ονομαζόμενες ad hoc συμμαχίες», λέει για τον συνασπισμό AUKUS και προσθέτει: «Δεν είμαι πολύ ευτυχής με αυτή την κατάσταση, γιατί ιδεολογικά, υπό την έννοια της αξίας, δεν είναι ξεκάθαρο τι συμβαίνει στον κόσμο».
Στην ερώτησή μας εάν θα αναγκαστεί η Σερβία να διαλέξει «πλευρά» απαντά ότι τα Δυτικά Βαλκάνια πρέπει να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ενωση γιατί «στην Ε.Ε. μας συνδέουν κοινές αξίες, όπως η Δημοκρατία, η ελευθερία του λόγου, τα ανθρώπινα δικαιώματα και είναι ξεκάθαρο, αν είσαι μέλος, ποιος είναι ο τρόπος ζωής στη χώρα σου». Η ενταξιακή πορεία της χώρας του, βέβαια, περνάει μέσα από το άλυτο θέμα του Κοσόβου, για το οποίο δεν φαίνεται αισιόδοξος. «Δυστυχώς για τον διάλογο πρέπει να έχετε δύο πλευρές που θέλουν να κάνουν ειλικρινή διάλογο. Τώρα δεν βλέπω την πλευρά της Πρίστινας να θέλει να συνομιλήσει. Νομίζει ότι όλα είναι τελειωμένα και η Σερβία πρέπει να αναγνωρίσει αυτή την κατάσταση, η οποία είναι παράνομη. Η Σερβία είναι έτοιμη για να κάνει ένα συμβιβασμό, αλλά δεν είμαστε έτοιμοι να αποδεχθούμε τετελεσμένα γεγονότα».
Μετά τη Μέρκελ
– Σας προβληματίζει η διαδοχή της Αγκελα Μέρκελ;
– Νομίζω ναι. Πρέπει να δούμε τι θα γίνει μετά την Αγκελα Μέρκελ. Η κ. Μέρκελ επισκέφθηκε πρόσφατα το Βελιγράδι, υποστήριξε πολύ την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση των Βαλκανίων και έπαιξε έναν σοβαρό και υπεύθυνο ρόλο στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια της θητείας της. Εμείς πιστεύουμε ότι η Γαλλία έχει πολύ σημαντική θέση στα Βαλκάνια, αλλά και στην Ανατολική Μεσόγειο. Εχουμε στενές σχέσεις με τη Γαλλία και συγκεκριμένα με τον πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν και νομίζω πρέπει να έχουμε τη Γαλλία και τη Γερμανία μετά το Brexit στα Βαλκάνια.
Η συνάντηση
Ηταν μια συνάντηση που προσπαθούσαμε να οργανώσουμε από τα μέσα του καλοκαιριού, αλλά για διάφορους λόγους δεν τα καταφέραμε. Ετσι, με την πρώτη ευκαιρία συναντηθήκαμε με τον ευγενέστατο πρέσβη Ντούσαν Σπάσογιεβιτς στον κήπο της πρεσβείας για έναν πρωινό καφέ. Εκείνος ήπιε έναν ζεστό καπουτσίνο και εγώ προτίμησα έναν κρύο εσπρέσο. Πριν μας αποχαιρετήσει, μας μίλησε για εκείνη τη φορά που βρέθηκε στο ίδιο αεροπλάνο με τον Ντούσαν Ιβκοβιτς και τον Ντούσαν Μπάγιεβιτς. Ο αείμνηστος «Ντούντα» αναστάτωσε όλο το αεροπλάνο με τη ζωηρή προσωπικότητά του, ενώ ο Μπάγιεβιτς σχεδόν δεν μιλούσε. Στον έλεγχο των διαβατηρίων, όμως, ο Μπάγιεβιτς δεν έβγαλε καν τα χαρτιά του. Πέρασε σαν σταρ. «Ο ελεγκτής πρέπει να ήταν ΑΕΚτζής», σχολίασε γελώντας. Ανανεώσαμε το ραντεβού μας για ένα κανονικό γεύμα με περισσότερο μπάσκετ και με την ευχή το βιβλίο του να μεταφραστεί στα ελληνικά.
