Η αποκρυπτογράφηση των αξιοπρόσεκτων φυσιογνωμιών, η αναζήτηση των σταθερών που τις διαμόρφωσαν και των αρχών που τις προσδιόρισαν, μπορεί να προσφέρει αναγνώσματα ελκυστικά και χρήσιμα. Μια τέτοια αποκρυπτογράφηση του Γιώργου Σεφέρη πραγματοποιήθηκε από τον γενικό γραμματέα της Προεδρίας της Δημοκρατίας πρέσβη Βασίλη Παπαδόπουλο με το βιβλίο «Διπλωματία και Ποίηση: Η περίπτωση του Γιώργου Σεφέρη» (εκδόσεις Ικαρος). Ο κ. Παπαδόπουλος, πέραν από διπλωμάτης με μακρά θητεία, είναι συγγραφέας ο ίδιος καθώς και μελετητής του Σεφέρη. Η διαδρομή του στο διπλωματικό σώμα του έχει προσφέρει ένα ιδανικό σημείο παρατήρησης για να ερμηνεύσει την επιρροή που είχε η διπλωματική σταδιοδρομία του νομπελίστα ποιητή στη διαμόρφωση της ποίησής του. Συνδέοντας τις συχνά ταραχώδεις στιγμές της σταδιοδρομίας του Σεφέρη στο διπλωματικό σώμα με την ποιητική δημιουργία του, ο κ. Παπαδόπουλος έχει κατασκευάσει, με αρκετή σεμνότητα και προσοχή θα έλεγε κανείς, ένα «κλειδί» για την ερμηνεία του Σεφέρη – για τους προβληματισμούς που τον χαρακτήριζαν, για τη φιλοσοφική του ματιά και για τη γλώσσα που χρησιμοποίησε. Ενα κλειδί πολύ χρήσιμο αν θέλουμε να απαντήσουμε με σαφήνεια στο ερώτημα του «γιατί των γιατί» του ίχνους του ποιητή στα ελληνικά και διεθνή γράμματα.
– Στο βιβλίο σας «Διπλωματία και Ποίηση – Η περίπτωση του Γιώργου Σεφέρη» υπαινίσσεστε ευθέως ότι αν ο Σεφέρης δεν ήταν διπλωμάτης, ίσως είχε αναπτύξει μια δια-φορετική ποιητική γλώσσα. Πώς το σεφερικό ύφος και η γλώσσα «ακονίστηκαν» μέσα από τη συνθήκη του διπλωματικού σώματος;
– Βασανιστική και περίπλοκη διαδικασία η επεξεργασία των εμπειριών της ζωής από τον συγγραφέα και η αποτύπωσή τους μέσα από την καλλιτεχνική δημιουργία. Διαδικασία άλλοτε συνειδητή κι άλλοτε ασυνείδητη. Θα έλεγα ότι η πρώτη ένδειξη και μαζί το πρώτο ερέθισμα για μένα προήλθε παρατηρώντας το αποτέλεσμα, τα ίδια τα ποιήματα του Σεφέρη. Εκεί, όπως και στα ημερολόγιά του, διέκρινα καθαρά τα ίχνη και την επίδραση της διπλωματικής ζωής και δουλειάς, ίσως γιατί τα είχα νιώσει κι εγώ ο ίδιος και ήταν έτσι ευκολότερο να τα αναγνωρίσω. Στο βιβλίο μου κατέγραψα τα ίχνη αυτά σε πολλά από τα ποιήματά του και προσπάθησα να ανιχνεύσω και να ορίσω τις επιδράσεις της ζωής του διπλωμάτη, όσο σχηματικό κι αν είναι αυτό: η συνεχής μετακίνηση σε άλλους τόπους, καινούργια σπίτια, με διαφορετικούς φίλους και σημεία αναφοράς, του έδινε διαρκώς εμπλουτιζόμενο υλικό και άλλου είδους ευαισθησία για τα ποιήματά του, η απόσταση από την Ελλάδα και η τοποθέτησή της μέσα στο παγκόσμιο πλαίσιο τον βοηθούσε να αποτυπώσει τη μοίρα του ανθρώπου πέρα από σύνορα και κράτη, η καθημερινή ενασχόληση με τη γλώσσα σε υπηρεσιακό επίπεδο ήταν η άσκησή του για να διαμορφώσει και την ποιητική του γλώσσα όσο πιο ανεπιτήδευτη και λιτή γίνεται. Το ίδιο δωρικός ήταν στα υπηρεσιακά του έγγραφα, πολλά από τα οποία παραθέτω στο βιβλίο μου, όπως και στα ποιήματά του, και πιστεύω ότι η μία γραφή επηρέαζε την άλλη, παρότι ο ίδιος έκανε μεγάλη προσπάθεια να διαχωρίσει τις δύο ιδιότητές του.
– Η πνευματικότητα με την οποία ο Σεφέρης εξόπλιζε τον εαυτό του ήδη από παιδί ήταν το χαρακτηριστικό εκείνο που τον έκανε να αναπτύξει αυτονομία και αυτοπεποίθηση στην υποστήριξη των απόψεών του, απέναντι σε προϊσταμένους, αλλά και απέναντι σε ξένους;
– Νομίζω ότι η αυτοπεποίθηση ξεκινούσε από τον χαρακτήρα του. Φαίνεται ιδίως στα δύο ημερολόγια που κρατούσε ο Σεφέρης. Εχω την αίσθηση ότι πράγματι η ευρύτατη παιδεία και η μόνιμη βαθύτερη αγωνία που τον χαρακτήριζε για τον άνθρωπο, τη ζωή και τα πράγματα του κόσμου δυνάμωναν την έμφυτη αυτοπεποίθηση και τη συναίσθηση της αξίας του. Για μένα είναι χαρακτηριστικό ότι οι «Μέρες» δεν είναι μια εκμυστήρευση στον εαυτό του όπως πολλά ημερολόγια. Οι «Μέρες» γράφτηκαν για να δημοσιευθούν. Είχε λοιπόν πλήρη επίγνωση της σημασίας του ποιητικού του έργου, παρότι τα ποιήματά του είχαν πολύ μικρή απήχηση όταν πρωτοκυκλοφόρησαν. Υπήρχε κι ένα δεύτερο στοιχείο που προκύπτει κυρίως από το Πολιτικό του Ημερολόγιο: έτσι όπως ήταν απαιτητικός αισθανόταν απαξίωση προς την πολιτική ηγεσία της εποχής του, όπως και για ορισμένους από τους συναδέλφους του, ειδικά στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στον Εμφύλιο. Τους έζησε από κοντά και τους έκρινε κατώτερους των περιστάσεων (χαρακτηριστικό το ποίημα-προσευχή που έγραψε στην Αίγυπτο: «Κύριε, όχι μ’ αυτούς»…).
– Η έμφυτη απαισιοδοξία, η αποστασιοποίηση και η αυστηρότητα του Σεφέρη οφείλονταν στο γεγονός ότι το μέτρο και ο ρυθμός που διαρκώς αναζητούσε, αλλά και η τόλμη η οποία τον χαρακτήριζε, διέκρινε ότι δεν υπήρχαν στην πνευματική, κοινωνική και πολιτική ζωή;
– Οποιος είναι αυστηρός είναι πρώτα αυστηρός με τον εαυτό του, όπως υπήρξε ο Σεφέρης. Και είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο να απαιτεί το ίδιο χαρακτηριστικό και από τους άλλους. Οι παλαιότεροι πρέσβεις, που τον είχαν ζήσει ως προϊστάμενο, μου το επαναλάμβαναν συνέχεια την εποχή που ξεκίνησα στο υπουργείο Εξωτερικών. Ετσι έμεινε ο Σεφέρης στη συλλογική μνήμη του υπουργείου. Κι απ’ όλα του τα γραπτά φαινόταν ότι τον ενοχλούσε η έλλειψη τόλμης, οργάνωσης και συνέπειας που αποζητούσε από τους συνεργάτες του αλλά και από τον συγγραφικό και καλλιτεχνικό κύκλο, όπως επισημαίνει κι ο Ελύτης στο «Χρονικό μιας δεκαετίας». Και μάλιστα δεν έκρυβε την ενόχλησή του. Την εκδήλωνε με κάθε ευκαιρία, προφορικά και γραπτά, γι’ αυτό δεν είχε πολλούς φίλους.
Το μέτρο και ο ρυθμός, που σωστά επισημαίνετε, αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της ποίησης του Σεφέρη. Ηταν όμως κάτι ευρύτερο και εγγενές στον χαρακτήρα του, που θα υπήρχε ακόμα κι αν έκανε άλλη δουλειά ή αν ζούσε σε άλλη χώρα. Το ίδιο ισχύει και για την απαισιοδοξία. Την είχε από φοιτητής ακόμα, σύμφωνα με την αδελφή του Ιωάννα Τσάτσου και ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την αίσθηση του τραγικού που φαίνεται ολοκάθαρη στην ποιητική ματιά του. Ο Σεφέρης είναι ο σύγχρονος τραγικός Ελληνας ποιητής.
– Η Κύπρος ήταν για τον Σεφέρη η δεύτερη Μικρά Ασία; Φοβόταν, δηλαδή, ότι μπορεί να χαθεί όπως χάθηκε η Μικρά Ασία; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο αγώνας και η αγωνία του για την Κύπρο ήταν η ψυχαναλυτική μετάθεση του τραύματος του 1922;
– Νομίζω ότι η Κύπρος λειτουργούσε στην ψυχή του με δύο τρόπους. Αφενός επιβεβαίωνε ότι ο ελληνισμός είναι ευρύτερος του ελληνικού κράτους, όπως ακριβώς και στην περίπτωση της γενέτειράς του. Και ασφαλώς αισθανόταν ότι δεν έπρεπε να χαθεί όπως η Σμύρνη. Εζησε άλλωστε προσπαθώντας διαρκώς να ορίσει την Ελλάδα μέσα στον χώρο αλλά και στον χρόνο, μιας και είχε χάσει την ιδιαίτερη πατρίδα του. Στην Κύπρο ανακάλυψε ένα κομμάτι του ελληνισμού που δικαίωνε την άποψή του. Αφετέρου είχε σωθεί εκεί η γνησιότητα της απλής, αδρής και ανεπιτήδευτης προσέγγισης της ζωής, της αισθητικής, του τρόπου σκέψης γενικότερα. Αυτό διέφερε από τη Μικρά Ασία που είχε μεγάλη ευμάρεια μέχρι την καταστροφή. Η δωρική εικόνα που παρουσίαζε τότε η Κύπρος ταίριαζε αναμφισβήτητα στα πρότυπα του ποιητή. Ηταν κι αυτός ένας λόγος που την αγάπησε τόσο πολύ και που αγωνίστηκε με όλες του τις δυνάμεις ως διπλωμάτης για το Κυπριακό.