Το κύμα ακρίβειας στην Ελλάδα δεν είναι μόνο εισαγόμενο. Αυτό υποστηρίζει ο πρόεδρος της Επιτροπής Ανταγωνισμού, Ιωάννης Λιανός, στην «Καθημερινή της Κυριακής», επισημαίνοντας ότι οι έλεγχοι που έγιναν σε σειρά κλάδων, μεταξύ αυτών και στους κλάδους των σούπερ μάρκετ και καταναλωτικών αγαθών, προέκυψαν κατόπιν ενδείξεων για εναρμονισμένες τιμές σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Στην πρώτη του συνέντευξη μετά την ψήφιση του νέου θεσμικού πλαισίου για τον ανταγωνισμό και τη λειτουργία της Ε.Α., μιλάει για το επίμαχο θέμα των αρμοδιοτήτων, επισημαίνοντας ότι σε όλα τα κράτη-μέλη οι αρχές ανταγωνισμού έχουν την αρμοδιότητα για τον έλεγχο του κλάδου των τηλεπικοινωνιών, προαναγγέλλει ότι σύντομα θα έχουμε εξελίξεις στην πολύκροτη υπόθεση για τις τραπεζικές χρεώσεις, ενώ αποκαλύπτει ότι επιλεγέντες από διαγωνισμό του ΑΣΕΠ για να καλύψουν θέσεις στην Ε.Α. δεν παρουσιάζονται λόγω των μη ελκυστικών αποδοχών.
– Στον πρόσφατο νόμο για τον ανταγωνισμό περιελήφθη διάταξη που απαγορεύει την ανακοίνωση σε ανταγωνιστές μελλοντικών τιμών, ένα άρθρο που έχει δεχθεί κριτική από επιχειρηματικούς και νομικούς κύκλους. Ποιος είναι ο σκοπός αυτής της διάταξης;
– Αυτή η διάταξη δεν υπήρχε στο υπό διαβούλευση σχέδιο, αλλά προστέθηκε μετά και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβριο 2021. Την περίοδο αυτή παρατηρούνταν πολύ σημαντικές αυξήσεις τιμών και αναμενόταν ένα πληθωριστικό κύμα. Βεβαίως, οι αυξήσεις τιμών από μόνες τους δεν αρκούν για να ασχοληθεί η Ε.Α., η οποία έχει αρμοδιότητα να παρέμβει μόνο όταν οι αυξήσεις αυτές προκαλούνται από υπερβολική τιμολόγηση από εταιρεία με δεσπόζουσα θέση στην αγορά ή από καρτέλ. Συγχρόνως, η ελληνική αγορά είναι μικρή και κλειστή, ενώ υπάρχουν στενές σχέσεις μεταξύ των διαφόρων επιχειρήσεων, καθώς και πολλές ενώσεις επιχειρήσεων. Αυτά τα χαρακτηριστικά αυξάνουν την πιθανότητα της σιωπηρής συμπαιγνίας μεταξύ των επιχειρήσεων, συμπαιγνία που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν οι ισχύοντες κανόνες για τις παράνομες συμπράξεις. Η απλή σιωπηρή συμπαιγνία που βασίζεται σε μια έξυπνη προσαρμογή στην παρατηρούμενη συμπεριφορά άλλων εταιρειών δεν εμπίπτει στην αντιμονοπωλιακή νομοθεσία, εκτός εάν υπάρχουν αμοιβαίες διαβεβαιώσεις μέσω κάποιας μορφής τουλάχιστον σιωπηρής αμφίδρομης επικοινωνίας ή συμπληρωματικοί παράγοντες που υποδηλώνουν συντονισμό μεταξύ των εταιρειών. Υπάρχουν όμως ολιγοπωλιακές αγορές όπου παρατηρείται υψηλός βαθμός διαφάνειας, με συνέπεια όταν μία επιχείρηση προβεί σε μονομερή αποκάλυψη πληροφοριών σε ανταγωνιστές της, να επιτυγχάνονται συμπαιγνιακά αποτελέσματα. Σκοπός της νέας διάταξης είναι να δώσει στην Επιτροπή Ανταγωνισμού τη δυνατότητα να παρέμβει έναντι διακριτών πρακτικών μονομερούς αποκάλυψης μέσω κάποιας μορφής αναγγελίας μελλοντικών τιμών (price signalling) από μεγάλες επιχειρήσεις σε ανταγωνιστές τους, και όχι βέβαια να δημιουργήσει πρόβλημα σε κοινοποίηση τιμών σε πελάτες, το οποίο επιτρέπεται.
Αυτό που παρατηρήσαμε την τελευταία περίοδο είναι ότι υπήρχαν συνεχείς ανακοινώσεις από επιχειρήσεις, συχνά μέσω διαφόρων ΜΜΕ, για αναγγελία μελλοντικών αυξήσεων τιμών ορισμένου εύρους, ενδεχομένως με σκοπό την πληροφόρηση ανταγωνιστών τους, ενώ πρέπει να λάβουμε επίσης υπόψη ότι στη σημερινή ψηφιακή οικονομία το συμπαιγνιακό αποτέλεσμα μπορεί να ενισχυθεί με τη χρήση αλγορίθμων που επιτρέπουν στις επιχειρήσεις να «μαντέψουν» τις επόμενες κινήσεις των ανταγωνιστών τους εφόσον έχουν κάποιες πληροφορίες για τις προθέσεις τους. Ανάλογες διατάξεις υπάρχουν στις ΗΠΑ και την Αυστραλία, ενώ διατάξεις που αφορούν τις μονομερείς συστάσεις για τιμές υπάρχουν επίσης και στη Γερμανία και την Αυστρία.
– Με βάση τα χαρακτηριστικά της ελληνικής αγοράς που αναφέρατε πριν, αλλά και με βάση τους ελέγχους που έχετε κάνει και σε επιχειρήσεις σούπερ μάρκετ και σε επιχειρήσεις προμηθευτών σούπερ μάρκετ, θεωρείτε ότι αυτό το κύμα ακρίβειας είναι αποτέλεσμα και αντιανταγωνιστικών πρακτικών;
– Κατ’ αρχάς δεν έχουμε ακόμα τα αποτελέσματα της έρευνας της Γενικής Διεύθυνσης Ανταγωνισμού (ΓΔΑ). Γεγονός είναι ότι ένα πολύ σημαντικό ποσοστό της ακρίβειας είναι εισαγόμενο και οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αύξηση της τιμής της ενέργειας, του κόστους μεταφοράς και των τιμών πολλών πρώτων υλών. Από την άλλη πλευρά, εννοείται ότι για να πραγματοποιήσει η επιτροπή ελέγχους στην αγορά, θεωρεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν ενδείξεις και για συμπεριφορές που είναι αντιανταγωνιστικές, π.χ. παρατηρώντας εναρμόνιση τιμών για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, η οποία ενδεχομένως δεν δικαιολογείται από άλλους λόγους. Αυτό είναι κάτι που εξετάζεται κατ’ απόλυτη προτεραιότητα από τη Γενική Διεύθυνση. Συνήθως η «ηλικία» μιας υπόθεσης καρτελικής σύμπραξης, να υπάρξει δηλαδή απόφαση της Επιτροπής Ανταγωνισμού με κυρώσεις, κυμαίνεται κατά μέσον όρο στην Ευρωπαϊκή Ενωση από 20 έως 100 μήνες. Θέλω να είμαστε πιο κοντά στο κατώτατο όριο, των 20 μηνών. Eάν έχουμε νωρίτερα κάποια ενδιάμεσα αποτελέσματα, αυτά θα δημοσιευθούν, καθώς πρόκειται για πολύ σοβαρό θέμα. Από την άλλη, πρέπει να γνωρίζει ο κόσμος ότι όταν η Ε.Α. πραγματοποιεί έναν έλεγχο, υπόκειται σε ένα νομικό πλαίσιο το οποίο είναι ιδιαιτέρως προστατευτικό για τα δικαιώματα των ελεγχομένων επιχειρήσεων. Οταν ληφθούν τα ηλεκτρονικά αρχεία πρέπει να γίνει αποσφράγιση στα γραφεία της Ε.Α. Κοιτούν ένα ένα τα mail και αρκετές φορές τίθενται ζητήματα προσωπικών δεδομένων, δικηγορικού απορρήτου κ.λπ. Είναι μία διαδικασία που μπορεί να διαρκέσει πολλούς μήνες και το προσωπικό που έχουμε είναι λίγο. Ευτυχώς επενδύσαμε τα τελευταία δύο έτη σε υποδομές (δημιουργήθηκε μία δεύτερη αίθουσα αποσφράγισης, χρησιμοποιούμε τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης για την ανάλυση του αποδεικτικού υλικού). Είναι απαραίτητο να γίνουν όλα προσεκτικά, έτσι ώστε να καταλήγουμε σε απόφαση που δεν θα καταπέσει εύκολα στο διοικητικό δικαστήριο.
Η ελληνική αγορά είναι μικρή και κλειστή, ενώ υπάρχουν στενές σχέσεις μεταξύ διαφόρων επιχειρήσεων.
– Κάνατε διαδοχικά ελέγχους σε σούπερ μάρκετ, εταιρείες καυσίμων, στον κλάδο των κλιματιστικών, στους παρόχους ηλεκτρικής ενέργειας, στους προμηθευτές σούπερ μάρκετ. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που σας καταλογίζουν κίνητρα εντυπωσιασμού, ότι προβαίνετε σε κινήσεις καθαρά επικοινωνιακού χαρακτήρα. Τι απαντάτε;
– Κατ’ αρχάς όλοι αυτοί οι έλεγχοι οργανώνονται από πολύ νωρίς με ενδελεχή ανάλυση στοιχείων και με ιδιαίτερη επιμέλεια. Από τον Απρίλιο του 2021 δημιουργήθηκε task force για τα σούπερ μάρκετ. Ο κλάδος των καυσίμων μάς απασχολεί εδώ και έναν χρόνο, ενώ η ηλεκτρική ενέργεια από τον Ιούνιο 2021, σε συνεργασία με τη ΡΑΕ. Σε ό,τι αφορά τα υπόλοιπα, μία από τις υποθέσεις που αναφέρατε εκκίνησε σε συνέχεια μηνύματος στην πλατφόρμα ανώνυμης πληροφόρησης (whistleblowing). Αν τα παραπάνω οφείλονταν σε επικοινωνιακούς λόγους, οι έλεγχοι δεν θα ήταν στοχευμένοι σε αγορές όπου πραγματικά υπάρχουν ενδείξεις για αντιανταγωνιστικές πρακτικές και οι οποίες δεν αιτιολογούνται από τις συνθήκες της αγοράς. Μάλλον αυτοί που μας καταλογίζουν τέτοιου είδους κίνητρα δεν επιθυμούν μία ενεργή Επιτροπή Ανταγωνισμού: να υπενθυμίσω ότι το 2021 ήμασταν η Αρχή στην Ευρωπαϊκή Ενωση που έκανε τους περισσότερους ελέγχους, μία αύξηση 100% περίπου σε αριθμό ελεγχόμενων εταιρειών σε σχέση με το 2019, όταν ανέλαβα.
– Εχουν περάσει πάνω από δύο χρόνια από όταν πραγματοποιήσατε τον έλεγχο στις τράπεζες για τις χρεώσεις σε διάφορες υπηρεσίες. Πότε αναμένεται η απόφαση;
– Σύντομα θα έχουμε νέα, καθώς βρίσκεται στο τελικό στάδιο της εκτίμησης των στοιχείων και εισήγησης από τη Γενική Διεύθυνση. Εκτιμώ ότι αυτή θα είναι έτοιμη μέσα στο α΄ εξάμηνο του 2022 και αναλόγως με τα συμπεράσματα θα προχωρήσει η διαδικασία. Παρά τις σημαντικές δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε, λόγω και των δικαστικών προσφυγών από τις ελεγχόμενες εταιρείες με σκοπό τη διακοπή της έρευνας, έχει προχωρήσει ικανοποιητικά από θέμα χρόνου, σε σχέση με αντίστοιχες έρευνες τέτοιου εύρους στο εξωτερικό.
Πολύ σύντομα θα έχουμε και την απόφαση της Επιτροπής Ανταγωνισμού για την κανονιστική παρέμβαση στη διανομή Τύπου, ενώ εντός του Φεβρουαρίου αναμένονται και οι δεύτερες απόψεις –εφόσον η ολομέλεια αποφασίσει να προχωρήσει σε δεύτερες απόψεις– της Ε.Α. στο πλαίσιο της κανονιστικής παρέμβασης για τον κλάδο των κατασκευαστικών εταιρειών, οι οποίες θα συνοδεύονται και από πρόταση μέτρων.
Επίσης, ολοκληρώνεται η κλαδική έρευνα για το ηλεκτρονικό εμπόριο, ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη η διαβούλευση επί της ενδιάμεσης έκθεσης για τις χρηματοοικονομικές τεχνολογίες (fintech).
Οι μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες «ενορχηστρώνουν» τις αγορές
– Τι επιδιώκατε με την έννοια του οικοσυστήματος και πού τελικά προσέκρουσε αυτή;
– Υπάρχει γενικότερα προβληματισμός σε όλες τις αρχές ανταγωνισμού και στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τον τρόπο που ανταγωνίζονται οι επιχειρήσεις στην ψηφιακή οικονομία. Hδη από το 2016 μία σειρά μελετών από Αρχές Ανταγωνισμού στην Ευρώπη, ΗΠΑ και άλλες χώρες υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένα κενό στο δίκαιο του ανταγωνισμού σε ό,τι αφορά διατάξεις για την απαγόρευση μονομερών πρακτικών από επιχειρήσεις που καταχρώνται τη δεσπόζουσα θέση τους. Το κενό ποιο είναι; Για να εφαρμοστεί μία τέτοια διάταξη θα πρέπει να υπάρχει δεσπόζουσα θέση της επιχείρησης σε μια αγορά. Αυτό που βλέπουμε όμως είναι ότι η θέση ισχύος που αντλούν ορισμένες επιχειρήσεις που ελέγχουν πλατφόρμες, ειδικά στην ψηφιακή οικονομία, δεν προκύπτει από την παρουσία τους σε μια συγκεκριμένη αγορά, αλλά από την παρουσία τους σε πολλές συνδεδεμένες ή αλληλοεπιδρώμενες αγορές, τις οποίες συνδέουν παίζοντας έναν ρόλο «ενορχηστρωτή» σε ένα οικοσύστημα. Αυτό είναι ακριβώς που τους δίνει την ισχύ να επιβάλουν όρους στους καταναλωτές και τις μικρότερες επιχειρήσεις – συνεργάτες τους, freelancers κ.λπ. Τα τελευταία 7-8 χρόνια οι πέντε μεγαλύτερες επιχειρήσεις στον κόσμο από πλευράς εμπορικής αξίας είναι όλες πλατφόρμες big tech που εξαπλώνονται σε διάφορες αγορές.
Από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε μια προσπάθεια ρύθμισης, αρχικά μέσω του δικαίου του ανταγωνισμού. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν συνέβη διότι απαιτούσε τη συμφωνία όλων των κρατών-μελών. Οπότε προχώρησε σε μία ρύθμιση ex ante με το Digital Markets Act (DMA), που έχει ήδη ψηφιστεί από το Ευρωκοινοβούλιο. Αυτό αφορά λίγες και πολύ μεγάλες πλατφόρμες (Google, Amazon, Facebook κ.ά.). Ωστόσο, το συγκεκριμένο κείμενο έδωσε τη δυνατότητα στα κράτη-μέλη να μπορέσουν να διαμορφώσουν το δικό τους εθνικό δίκαιο ανταγωνισμού, έτσι ώστε να καλύψουν μικρότερες πλατφόρμες, ευρωπαϊκής ή εθνικής διάστασης. Αρκετά κράτη-μέλη το έχουν πράξει, όπως η Γερμανία. Και σε άλλες μικρότερες χώρες δημιουργήθηκαν ανάλογες ειδικές διατάξεις για οικοσυστήματα. Ο όρος υπάρχει στα οικονομικά εδώ και χρόνια και εμείς προχωρήσαμε σε έναν νομοτεχνικό ορισμό της συγκεκριμένης έννοιας. Πρέπει να σας πω ότι έχουν ενδιαφερθεί αρκετές χώρες για τον ορισμό αυτό και τη διάταξη. Ηταν μία σημαντική νομοθετική καινοτομία η οποία είναι απαραίτητη και η οποία έτυχε σημαντικής διεθνούς αναγνώρισης από ειδικούς στον τομέα.
Θεωρώ ότι θα πρέπει και η Ε.Α. να έχει τη δυνατότητα να παρέμβει σε τέτοιες περιπτώσεις, ειδικά διότι τα διάφορα ψηφιακά ή υβριδικά οικοσυστήματα που μας απασχολούν στην Ελλάδα δεν καλύπτονται από το DMA. Και αναφέρομαι εδώ στο Booking.com, στο Expedia, στο Airbnb. Οπως ενδεχομένως και εθνικά οικοσυστήματα τα οποία αναπτύσσονται. Πρέπει σε αυτή τη φάση ανάπτυξης της οικονομίας μας να δώσουμε τη δυνατότητα σε νεοφυείς επιχειρήσεις να μεγιστοποιηθούν χωρίς να εμποδίζονται από επιχειρήσεις πυλωρούς, οι οποίες συνήθως δεν έχουν κάνει τις απαραίτητες προσπάθειες καινοτομίας, ενδεχομένως μια και δεν το θεώρησαν αναγκαίο λόγω και των στενών σχέσεών τους με το κράτος στο παρελθόν ή ακόμα και σήμερα. Βλέπουμε πόσο θετικά αποτελέσματα έχει στη δημιουργία πλούτου και την προσέλκυση επενδύσεων η ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων τεχνολογίας (μονόκερων) στην Ελλάδα, οι οποίες πετυχαίνουν μόνο όταν οι αγορές και τα οικοσυστήματα είναι ανοιχτά και όχι κλειστά.
– Ωστόσο θεωρήθηκε ότι η διάταξη αυτή πολεμήθηκε κυρίως μετά τις αντιδράσεις για την έρευνα που είχατε αναθέσει στη φινλανδική Rewheel σχετικά με τις χρεώσεις της κινητής τηλεφωνίας.
– Eγινε λόγω έλλειψης κατανόησης για το τι θέλαμε να κάνουμε. Είχα προτείνει ως μέλος της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής, καταρχάς την ανακατανομή αρμοδιοτήτων έτσι ώστε η Ε.Α. να έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα ή έστω τη συντρέχουσα αρμοδιότητα εφαρμογής των κανόνων ανταγωνισμού και στις τηλεπικοινωνίες, όπως ισχύει σε όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε., το οποίο τελικά δυστυχώς δεν προχώρησε. Αυτό ήταν ξεχωριστό από την πρόταση για τα οικοσυστήματα. Και τώρα η Ε.Α. έχει την αρμοδιότητα εάν θέλει, σε περίπτωση που μία επιχείρηση έχει δεσπόζουσα θέση σε μια αγορά τηλεπικοινωνιών που δεν ελέγχει, αλλά προχωράει σε αντιανταγωνιστικές πρακτικές σε μία άλλη αγορά για την οποία είναι αρμόδια η Ε.Α., να παρέμβει στην ειδική αυτή αγορά. Η διάταξη για το οικοσύστημα επέτρεπε τη δυνατότητα να παρέμβουμε και εκεί που η επιχείρηση δεν είχε δεσπόζουσα θέση. Αν και ήμασταν από τους πρώτους εδώ και δύο χρόνια που ξεκινήσαμε τη συζήτηση αυτή, τα άλλα κράτη-μέλη έχουν προχωρήσει ταχύτερα και έχουν εισαγάγει ή σκέφτονται να εισαγάγουν τέτοιες διατάξεις. Ελπίζω ότι θα επανέλθουμε όταν θα είναι πιο ώριμες οι συνθήκες.
Δεν επαρκεί το προσωπικό
– Eπαρκεί το προσωπικό της Ε.Α. για τη διενέργεια ελέγχων και τη διεκπεραίωση υποθέσεων;
– Η Ε.Α. είναι τραγικά υποστελεχωμένη. Βασικά λειτουργούμε με 10% λιγότερο προσωπικό από αυτό που ήταν τον Σεπτέμβριο του 2019, το οποίο ήδη δεν ήταν αρκετό, ενώ αυτή τη στιγμή καλύπτονται λιγότερες από το 1/3 των οργανικών θέσεων στην Ε.Α. Κι όμως το 2021 βγάλαμε κατά 75% περισσότερες αποφάσεις σε σύγκριση με τον ετήσιο μέσο όρο των τελευταίων δέκα ετών. Χρειαζόμαστε όμως πολύ καταρτισμένο προσωπικό, με ειδίκευση σε τεχνολογίες πληροφορικής, στο δίκαιο και τα οικονομικά του ανταγωνισμού και με εμπειρία στην κουλτούρα του ιδιωτικού τομέα, μια και ελέγχουμε κυρίως ιδιωτικές επιχειρήσεις, ενώ θα ήθελα να προσελκύσουμε και στελέχη από το εξωτερικό. Ωστόσο, απαιτείται μεταξύ άλλων και βελτίωση των αποδοχών των υπαλλήλων της Γενικής Διεύθυνσης Ανταγωνισμού. Πρόσφατα τελείωσε, έπειτα από διαδικασία δύο ετών, ένας διαγωνισμός του ΑΣΕΠ. Ακόμη αναμένουμε να καλυφθούν κάποιες θέσεις, διότι δεν έρχεται ούτε ο πρώτος ούτε ο δεύτερος ούτε ο τρίτος κατά σειρά επιλογής, λόγω των πενιχρών απολαβών σε σχέση με αυτές της αγοράς.
