Να ξεκινήσω μήπως με τη Μύκονο; Εκεί όπου ο Βότσης ξεκαλοκαίριαζε – στο σπίτι του θρυλικού Κώστα Ζουγανέλη, των «9 Μουσών»… Ή μήπως με την επίσκεψή του στον δικτάτορα Παπαδόπουλο, στις φυλακές; Αλλά και η σύγκρουσή του με τη 17Ν δεν θα πρέπει να είναι στον πρόλογο; Το σκηνικό στον μόλο των Σπετσών; Με τον τέως βασιλέα Κωνσταντίνο να του φέρνει την εφημερίδα του, την «Ελευθεροτυπία»;
«Υπήρξα sui generis δημοσιογράφος», μου λέει σήμερα, πίνοντας στη δύση του ηλίου ένα τζιν τόνικ. Στιγμές στιγμές κάνει μεγάλες παύσεις. Σαν να παίρνει φόρα για να βουτήξει στις αναμνήσεις μιας ζωής που δεν είχε ούτε λίγες στιγμές πλήξης.
– Αριστερός; Αναρχικός; Ποιον όρο προτιμάς;
– Αναρχικός. Χωρίς λάβαρο όμως.
– Τι σημαίνει σήμερα αναρχικός; Μένος με την αστυνομία;
– Για όνομα του Θεού! Τι σχέση έχει η αναρχία με τα κωλόπαιδα που τα βάζουνε με τους μπάτσους; Καμία σχέση.
– Αρα τι; Δώσε μου το τρίπτυχο.
– Οικολόγος – αν και δεν μου αρέσει η λέξη. Περιβαλλοντική φροντίδα τέλος πάντων. Να μην πιστεύουμε και να μην ενισχύουμε τις ιεραρχικές δομές. Και να είμαστε στο πλευρό των καταφρονημένων.
– Το δίκιο βρίσκεται πάντα στην πλευρά των «καταφρονημένων» – όπως τους λες;
– Οχι απαραιτήτως. Αλλά αυτοί έχουν ανάγκη συμπαράστασης και βοήθειας.
– Μου θυμίζεις τον Πόρτσια: «Μπορώ να μην κοιτάζω τα άνθη, αλλά όχι όταν κανένας δεν τα κοιτά».
– Ετσι ακριβώς.
– Εχεις πει όμως και ότι «13 χρόνια στη φυλακή είναι πολλά ακόμα και για δικτάτορες» και πήγες στη φυλακή για να ζητήσεις συνέντευξη από τον Παπαδόπουλο.
– Ήταν ενδιαφέρουσα συνάντησή. Του έδωσα το χέρι μου λέγοντας «σας λένε Γιώργο, με λένε Γιώργο, είστε γιος δασκάλου, είμαι γιος δασκάλου, από εκεί και πέρα χάος απέραντο». «Μην είστε τόσο βέβαιος» μου απάντησε. «Στον πόλεμο ο υπασπιστής μου ήταν κομμουνιστής». «Ναι, αλλά εγώ δεν είμαι κομμουνιστής», του λέω. «Εγώ είμαι ελευθερόφρων αναρχοαριστερός».
– Και λίγα χρόνια πριν, έδινες μάχη για να αφεθεί ελεύθερος ο «Εξαρχειώτης, τρομοκράτης» –για να μιλήσω με τα λόγια της Ασφάλειας– Ρολφ Πόλε.
– Μάχη; Ολόκληρη καμπάνια έκανα. Κατεβάσαμε χιλιάδες ανθρώπους στους δρόμους. Για τον «τρομοκράτη», τον «ομοφυλόφιλο», τον «Γερμανό»… (γέλια) Ενας γλυκός άνθρωπος ήταν. Εξαιρετικά καλλιεργημένος.
– Είμαστε όμως με την ένοπλη βία;
– Οχι βέβαια. Εγώ είμαι κατά της βίας. Και δεν βρίσκω καμία δικαιολογία για αυτούς που παίρνουν τα κουμπούρια και το παίζουν τιμωροί. Η ιστορία δείχνει ότι κάθε ομάδα που κάνει ένοπλο αγώνα, ό,τι ιδανικά και να έχει, θα εξελιχθεί σε τρομοκρατία. Όχι για να υπερασπιστεί τα πιστεύω της, αλλά για να προστατεύσει τα συμφέροντα της.
– Γι’ αυτό μετά τη δολοφονία του Αθανασιάδη-Μποδοσάκη, επιτέθηκες στη 17Ν με εκείνο το «Ακου με, ένοπλε σύντροφε».
– Ναι, γιατί το ‘παιζαν κάτοχοι της απόλυτης αλήθειας. Και εγώ είπα «όχι ρε παιδιά… για όνομα του Θεού».
– Ο φάκελός σου στην Ασφάλεια τι από όλα αυτά έγραφε;
– Ο φάκελός μου ήταν ένα μάτσο κωλόχαρτα. Οταν ο Ανδρέας είπε ότι θα καταστρέψει τους φακέλους, διαμαρτυρήθηκα και μου είπε «τον δικό σου θα σ’ τον δώσω». Πήγα λοιπόν στον Δροσογιάννη και μου φέρνουν ένα βουνό χαρτιά. Οχι ένας, τρεις τα κουβαλούσαν. Οι χαφιέδες τους, για να πληρώνονται, έδιναν συνεχώς νέες «πληροφορίες» – οι περισσότερες ψεύτικες.
– Σε παρακολουθούσαν συνεχώς;
– Ασταμάτητα. Την εποχή που η αστυνομία με θεωρούσε «αρχηγό» της 17Ν, πάω στον Κούνδουρο και του λέω «Νίκο, θα με φιλοξενήσεις για να ξεκουραστώ λίγο από τους ηλίθιους;» Συναντιόμαστε λοιπόν στην Κρήτη και πηγαίνουμε προς το σπίτι. Και τι να δούμε; Ολη η αστυνομία της Κρήτης παρούσα. «Τι τρέχει, ρε παλικάρια;» τους φωνάζει ο Νίκος. «Τίποτα, κ. Κούνδουρε. Απλώς ερευνούμε». Κάνει έτσι ο Νίκος και βλέπει μια ωραία αστυνομικίνα. «Εγώ θα δεχθώ να μου κάνει έρευνα, σωματική και εξονυχιστική, μόνο η κυρία». Γέλια οι αστυνομικοί, γέλια και εμείς. Τους κέρασε και τσικουδιές ο Νίκος. Χαλαρώσαμε.
– Από τη μια η Ασφάλεια που σε θεωρούσε «τρομοκράτη» και από την άλλη τα κόμματα της Αριστεράς που σε έβλεπαν πάντα με μισό μάτι.
Ο Τεγόπουλος ήταν ο πιο έξυπνος Ελληνας για μένα. Δεν μου ζήτησε ποτέ να αλλάξω ούτε μία αράδα! Ούτε μία!
– Και την περίοδο της χούντας έκαναν ό,τι μπορούσαν για να με εξοντώσουν. Χαφιέ με βγάλανε. Το φοβερό δίδυμο Φιλίνης – Μπριλλάκης. Και αναγκάστηκα να φύγω στο εξωτερικό για να γλιτώσω.
– Και μετά τη χούντα, όταν αρθρογραφούσες στην «Ελευθεροτυπία», σε περιποιόταν συχνά ο «Ριζοσπάστης».
– Σταύρο μου, το πρώτο προσόν του δημοσιογράφου είναι η ανεξαρτησία του. Κάτι αδιανόητο για τα κόμματα αλλά και για τον Τύπο που είναι εξαρτημένος από τα κόμματα. Γι’ αυτό κόλλησα με τον Κίτσο τον Τεγόπουλο, τον εκδότη της «Ελευθεροτυπίας». Ο πιο έξυπνος Έλληνας για μένα. Δεν μου ζήτησε ποτέ να αλλάξω ούτε μια αράδα! Ούτε μια! Ούτε ο Φυντανίδης μου έκανε ποτέ λογοκρισία.
Στις εκλογές τι ψήφιζες;
– Τους ανανεωτικούς της αριστεράς. Ποτέ ΚΚΕ. Ψήφιζα και μετά έφτυνα τον εαυτό μου στον καθρέφτη. Κανείς τους δεν με εξέφραζε.
– Να μιλήσουμε για τους Πρωταγωνιστές της εποχής σου;
– Ποιους λες;
– Τον γέρο Καραμανλή ας πούμε…
– Ωραίος τύπος. Τον εκτιμούσα. Δεν εξαπατούσε τον κόσμο ο Καραμανλής. Ό,τι δεν ήθελε να πει, δεν το έλεγε. Και ό,τι έλεγε ήταν αλήθεια. Μια μέρα συναντιόμαστε στις σκάλες του Χίλτον. Ο ένας κατέβαινε ο άλλος ανέβαινε. Οπότε σταματάει μπροστά μου και μου λέει: «Άκου να σου πω, εσύ και εγώ μοιάζουμε». «Έλεος κύριε πρόεδρε, πως θα μπορούσαμε να μοιάζουμε;», «Αυτό που σου λέω, είμαστε και οι δύο αναρχικοί, καθένας με τον τρόπο του». Μεγάλη κουβέντα του Καραμανλή, τον οποίο εκτιμούσα βεβαίως.
– Τον Παπανδρέου;
– Ήταν ένας γοητευτικός, γοητευτικότατος άνθρωπος ο Ανδρέας. Αλλά δεν τον πίστεψα ποτέ… και δεν τον ψήφισα ποτέ.
– Ο γέρο-Μητσοτάκης;
– Ο πιο κοινοβουλευτικός πολιτικός Αρχηγός. Όχι μόνο δεν τον ενοχλούσαν τα αιχμηρά μου σχόλια αλλά με έπαιρνε και τηλέφωνο. Πρωί-πρωί μάλιστα. Όχι για να διαμαρτυρηθεί αλλά για να μου διορθώσει τυχόν ανακρίβειες. Μια μέρα δεν με έβρισκε με τίποτα. «Έπαιζα πόκα» του απολογήθηκα όταν επιτέλους με βρήκε στο τηλέφωνο. «Μπράβο ρε Γιώργο, τώρα σε εκτίμησα περισσότερο», μου απάντησε. Μέγας ποκαδόρος και ο ίδιος.
– Από όλα τα ιστορικά πρόσωπα, ποιον νιώθεις πιο κοντά σου;
– Τον Τσε Γκεβάρα βέβαια. Βλαστημούσα τη γκόμενα του, που τον κάρφωσε. Την Τάνια. Αν απλωνόταν το κίνημα της Κούβας στην Λατινική Αμερική, ενδεχομένως θα είχαμε μια άλλη μορφή του σοσιαλισμού. Τον κάρφωσε όμως η Τάνια και η ιστορία έληξε άδοξα.
– Η «μοναδική Τάνια» που αναφέρει και ο Μίκης Θεοδωράκης στο «Ποτέ, ποτέ, ποτέ»;
– Ναι. Ο Μίκης διεκδικούσε πάντα τις γυναίκες των άλλων. (γέλια) Ακόμα και του Τσε.
– Τον ήξερες καλά τον Μίκη;
– Εννέα μόλις μέρες μετά το απριλιανό πραξικόπημα, ο Μίκης, ο Μίσσιος, ο Μανωλάκος, ο Μπανούσης και η αφεντιά μου φτιάξαμε το «Πατριωτικό Μέτωπο». Χωρίς καπέλωμα του ΚΚΕ και της ΕΣΣΔ. Λίγες μέρες μετά, όμως, η ΕΔΑ «καπέλωσε» τον Μίκη. Πού με πας τώρα;
– Να γυρίσουμε στην Κούβα. Ο Κάστρο δεν εξελίχθηκε σε ένα δικτάτορα;
– Μεγάλος δικτάτορας. Και εκεί που περιμέναμε η Κούβα να γίνει πρότυπο για τα επαναστατικά κινήματα, έγινε μια δικτατορία.
– Ο υπαρκτός σοσιαλισμός δεν ήταν ένα λάθος;
– Λάθος; Έγκλημα ήτανε! Στρέβλωσε την ιστορία της ανθρωπότητας. Και δεν κατάλαβα ποτέ γιατί τον λένε υπαρκτό. Αφού ως σοσιαλισμός ήταν ανύπαρκτος.
– Είναι αλήθεια ότι και ο Κωνσταντίνος, ο τέως, σου είχε και αυτός συμπάθεια;
– Είμαστε στις Σπέτσες στο σκάφος του Μάκη του Μάτσα. Μαζί με αρκετές κυρίες της καλής κοινωνίας. (γέλια). Παρών και ο ΚΥΡ ο σκιτσογράφος της εφημερίδας. Και μπαίνει στο λιμάνι το καΐκι του Κωνσταντίνου. Κάποιες κυρίες άρχισαν να φωνάζουν «ο μεγαλειότατος, ο μεγαλειότατος». Και τους λέω «θέλετε να σας τον φέρω;». «Ναι, ναι, ναι». Και λέω στην Λένα «βούτα κορίτσι μου και πήγαινε πες του ότι τον ζητάει ο Βότσης». Και πράγματι η Λένα, που τρελαινότανε για κάτι τέτοια, βουτάει με τα βατραχοπέδιλα και πάει και λέει «σας ζητάει ο Βότσης». Και σε λίγο εμφανίζεται ο Κωνσταντίνος έχοντας στα χέρια του την «Ελευθεροτυπία» την οποία μου δίνει. «Υπέθεσα ότι δεν κατεβήκατε ακόμη για να πάρετε εφημερίδα», μου λέει.
– Από τους Προέδρους της Δημοκρατίας, ποιον είχατε σε μεγάλη εκτίμηση;
– Εκτός του Καραμανλή; Τον Στεφανόπουλο. Παρότι ήταν αρκετά συντηρητικός, ήταν η προσωποποίηση της αξιοπρέπειας.
– Και τότε που είχαν ξεσηκωθεί όλοι με τον «Αλβανό σημαιοφόρο», Οδυσσέα Τσενάι, τόλμησε να πει «ένα παιδί που μετέχει της ελληνικής παιδείας δικαιούται να φέρει την ελληνική σημαία».
– Μα ήταν περίπτωση ο Στεφανόπουλος! Δεν ξέρω πως έχω καταλήξει να εκτιμώ τόσους πολλούς δεξιούς (γέλια).
– Και ακροδεξιούς;
– Αν εννοείς τον Άδωνι Κύρου, εκδότη τότε της Εστίας, κάνεις λάθος. Φιλοβασιλικός ήταν. Ευπατρίδης όμως και με αρχές. Μια μέρα είμαστε σε μια πλαγιά στην Ήπειρο κοντά στον Άραχθο. Ο Άδωνις είναι από χόμπι αρχαιολόγος. Και βλέπουμε σε 200 μέτρα ένα εκκλησάκι. Πλησιάζουμε και είναι στην κόγχη ενός γκρεμού. Και μου λέει: «Πρόσεξε μην πέσεις γιατί όλοι θα πουν ‘’ο άθλιος ο ακροδεξιός, τον έφαγε τον αγωνιστή’’». «Πρόσεξε εσύ του λέω, γιατί αν πέσεις θα πουν ‘’ο ληστοσυμμορίτης τον έφαγε τον πατριώτη’’». (γέλια).
– Και είσαι αυτός που έδωσε την ιδέα στη Ν.Δ. να υποστηρίξει για δήμαρχο τον Τρίτση κόντρα στη Μελίνα! Για να σε «καρφώσω» και εγώ!
– Άκου πως έγινε. Είναι Μάιος και η Λένα ως συνήθως, έχει καλέσει στο σπίτι όλη την Αθήνα! Μπαίνει μέσα ο Τρίτσης και φωνάζω «Καλώς τον δήμαρχο». Αυτό ήταν. Ήταν παρόντες ο Τσαλδάρης, η Ντόρα και τον «βούτηξαν». Όταν πήρε το χρίσμα ο Τρίτσης μου λέει «σε θέλω δίπλα μου». Του είπα «δεν πολιτεύομαι», αλλά κλείσαμε ένα ραντεβού να τα πούμε. Τα ραντεβού του Τρίτση ήτανε έξι το πρωί. Γυρίσαμε όλη την Αθήνα. Ομόνοια, Κλαυθμώνος, Ακρόπολη… Στύλωνε την κορμάρα του, έκλεινε τα μάτια και με ρώταγε «τι βλέπεις αριστερά σου»; Σαν μαλάκας εγώ του απαντούσα. Και μου έλεγε «εδώ θα γίνει αυτό και αυτό». Όλο το σχέδιο της Αθήνας το είχε στο μυαλό του.
– Η Μελίνα που ήταν και αυτή φίλη σου πώς αντέδρασε;
Μετά που πρότεινα τον Τρίτση για Δήμαρχο, με είδε στο Μέγαρο. Τέντωσε τα χέρια της και μου φώναξε: «Βρε τη γυναίκα της ζωής σου, τον έρωτά σου τον μοναδικό, τον ξεπούλησες;».
– «Γυρνάς» καθόλου στο γραφείο σου στην «Ελευθεροτυπία»;
– … (μεγάλη παύση) Οι φωνές των δακτυλογράφων μού λείπουν. «Ρε Γιώργη, τι γράφεις εδώ; Δεν βγάζουμε πάλι τα κολλυβογράμματά σου». Τόσα χρόνια και δεν έμαθα να γράφω στη γραφομηχανή. Ολα χειρόγραφα.
Η συνάντηση μας στο σπίτι του στο Νέο Ψυχικό
Φτάνω σούρουπο στο σπίτι του. Παλαμά και Σεφέρη γωνία.
«Πάμε στην πίσω βεράντα που έχει δροσιά». Η τηλεόραση συντονισμένη σε μουσικό κανάλι. Γλυκιά μαύρη μουσική. Η ξεχωριστή Λένα Παγώνη, η γυναίκα του, με ένα στενό λευκό πουκάμισο και ένα αεράτο παντελόνι, με τα μαλλιά της κοτσιδάκια, κάνει κύκλους κοντά μας.
«Άσε μας να μιλήσουμε», της φωνάζει, αλλά το βλέμμα του μαρτυρά ότι χωρίς εκείνη δεν μπορεί.
Τον ρωτώ «πότε την είδε», «πότε την ερωτεύθηκε».
Στην «Ελευθεροτυπία». Την έφερε ο Αντρέας Δάνος ο γιός του Λούη. «Λούη, να σου γνωρίσω μία εξαίρετη συνάδελφο». Ο Λούης κοιτάει πάνω από τα γυαλιά του και του λέει «πράγματι εξαίρετη συνάδελφος γιέ μου». Φορούσε καυτό μίνι και ψηλές μπότες. Και μια γλώσσα που τσάκιζε. Πώς να μην την ερωτευθώ;
«Και αν είχες ερωτευτεί μία κομμουνίστρια, θα ήσουν ίδιος;», τον ρωτάω.
Δεν θα είχα σύντροφο κομμουνίστρια! … Δεν είμαστε καλά. Τρελός είμαι;
Γελάμε, όπως οι έφηβοι γελούν με τα χοντροκομμένα αστεία τους.
Είχα καιρό να τον δω.
Παλιότερα τον συναντούσα στις πρωινές μου βόλτες με τον σκύλο. Αυτός έβγαινε για εφημερίδες. Να τις δει κρεμασμένες στο περίπτερο, να μυρίσει λίγο μελάνι. Τώρα πια δεν τις αναζητά. «Δεν ξέρω τι κουράστηκε πρώτο» μου λέει, «το μυαλό μου ή τα μάτια μου». Τα άρθρα του στην «Ελευθεροτυπία» ήταν για 39 χρόνια «Ευαγγέλιο» για τους ανήσυχους αναγνώστες. «Δίνει μαθήματα διαλεκτικής ευπρέπειας παρά την οξύτητα και την απολυτότητα του», είχε γράψει στην «Αυγή», ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης.
Και κάθε Μάιο στο σπίτι τους, στην γιορτή της Λένας, έδιναν ραντεβού όλα τα ανοιχτά μυαλά. Με τον Λουκιανό Κηλαηδόνη πάντα στο πιάνο. Μια χρονιά ήταν και ο Μίκης! Μιαν άλλη ο Αλέκος Παπαδόπουλος είχε φέρει από την Ήπειρο τον μάγο του κλαρίνου Πετρολούκα Χαλκιά.
«Μα πώς καλείς μαζί και τον Νταλάρα και τον Μητσιά που δε μιλιούνται» φώναζε ο Γιώργος. Αλλά η «τρέλα της Λένας» όλα τα μπορούσε.
Όπως τότε στο Τόκιο. Είχαν πάει για να καλύψουν την επίσκεψη του τότε Προέδρου, Χρήστου Σαρτζετάκη. Και ένα βράδυ τον άφησαν σύξυλο λίγο πριν το δείπνο, γιατί η Λένα είχε κανονίσει να πάνε να δούνε τις γκέισες.
Γελάμε ξανά. Η εμφάνιση της Νικόλ της λατρεμένης του κόρης, φωτίζει το πρόσωπο του.
«Πάψε να με ταλαιπωρείς με τις αναμνήσεις. Ζωή δεν είναι αυτά που ζήσαμε αλλά αυτά που μπορούμε ακόμα να ζούμε».
Οι συζητήσεις μου με τον Γιώργο Βότση κράτησαν ώρες πολλές. Πώς να χωρέσουν όλα σε ένα podcast. Συμφωνήσαμε λοιπόν με τον Γιώργο να ξεχωρίσω τις 2.000 σημαντικότερες λέξεις που μου είπε και να τις παρουσιάσω σε ένα podcast με την φωνή του νέου ηθοποιού, Μάνου Ζούρα.
Οι Πρωταγωνιστές ακούγονται και σε podcast στο pod.gr