Κάτω από το βλέμμα των δίδυμων καμπαναριών του Αγίου Νικολάου, πολιούχου της πρωτεύουσας Ερμούπολης, έχει στηθεί ένα αυτοσχέδιο θερινό σινεμά. Είναι μέσα Ιουνίου και φυσάει το πρώτο μελτέμι του καλοκαιριού – σχεδόν ακούς τα κύματα να σκάνε πάνω στα βράχια, λίγα μέτρα παρακάτω. Η Βαλεντίνη Ποταμιάνου, υπεύθυνη του «Ινστιτούτου Κυβέλη», έχει καλέσει στη βεράντα της ένα μικρό, εκλεκτικό πλήθος –ανάμεσά τους και ο δήμαρχος της πόλης– και ετοιμάζεται να προβάλει ένα σύντομο ντοκιμαντέρ.
Ο σκηνοθέτης και δημιουργός του είναι εκεί: πρόκειται για έναν Ισπανό που αγάπησε την Ελλάδα και εντρύφησε τα τελευταία 30 χρόνια στον πολιτισμό και στην ιστορία της, που πλέον μοιάζει να βαδίζει στο ίδιο μονοπάτι με άλλους ελληνιστές του παρελθόντος, όπως ο Πάτρικ Λι Φέρμορ, ο Μάριο Βίττι ή ο Ζακ Λακαριέρ. Λέγεται Πέδρο Ολάγια, και η ταινία του έχει μια περιπαθή φιλοδοξία: να θυμίσει στο κοινό –ισπανικό και ελληνικό– ένα κομμάτι ιστορίας που έχει ξεχαστεί: ότι μισή χιλιετία πριν, στον πρώτο περίπλου του πλανήτη με τον στόλο του Μαγγελάνου, οι Ελληνες ναυτικοί ήταν εκεί, παίζοντας μάλιστα καθοριστικό ρόλο.
Υστερα από τρία χρόνια απίστευτων περιπετειών σε καράβια μήκους μονάχα 20 μέτρων, από τους 260 άντρες της αποστολής γύρισαν μόνο 18 στο λιμάνι της Σεβίλλης, πάνω στο πλοίο «Βικτώρια». Ανάμεσα στους επιζώντες που ολοκλήρωσαν τον πρώτο περίπλου της Γης ήταν πέντε Ελληνες, και ένας από αυτούς, Χιώτης, ήταν όχι μόνο πλοηγός του σκάφους, αλλά και συγγραφέας ενός ανεκτίμητου ναυτικού ημερολογίου που αποτελεί πια μνημείο στην παγκόσμια ιστορία της ναυσιπλοΐας.
Ο ηθοποιός που ενσαρκώνει τον Ελληνα ναυτικό συνομιλεί με την Ιστορία, η οποία προσωποποιείται, και προσπαθεί να βγάλει και αυτόν –αλλά και εμάς– από τη λήθη, μνημονεύοντας τις λεπτομέρειες εκείνου του παράτολμου ταξιδιού. Ο Χιώτης «Φρανσίσκο Αλμπο», απόψε, πρωταγωνιστεί σε αυτήν την προβολή, η οποία γίνεται στο αρχοντικό ενός άλλου Χιώτη, ενός καπετάνιου του 19ου αιώνα. Είναι λες και η Σύρος θέλει να μας θυμίζει πως, άμεσα ή έμμεσα, έχει να κάνει με σχεδόν κάθε ναυτική υπόθεση αυτής της χώρας, ίσως κιόλας πως αυτήν την επίσκεψη του Πέδρο Ολάγια, την περίμενε.
Ηθελα να είμαι κοντά στα ερεθίσματα, στους ανθρώπους, στη γλώσσα. Να μην ασχολούμαι μόνο με το παρελθόν του πολιτισμού, αλλά να ζήσω το παρόν του.
Την επομένη συναντάμε τον Ισπανό ελληνιστή για μια συζήτηση για τον θαλασσινό μας πολιτισμό. Αφορμή δεν στέκεται μόνο η ταινία για τους Ελληνες του Μαγγελάνου αλλά και η πρόσφατη κυκλοφορία στην Ισπανία του νέου του βιβλίου, που, όπως λέει και το οπισθόφυλλό του, φιλοδοξεί να μιλήσει για τις «πιο βαθιές ρίζες του ελληνικού πολιτισμού». Ο τίτλος του είναι «Αιγαίου Λόγος» (Palabras del Egeo) και σημειώνει στην Ισπανία μεγάλη εκδοτική επιτυχία.
– Πώς και πότε ξεκίνησε η σχέση σας με την Ελλάδα;
– Από την εποχή της εφηβείας μου, όταν είχε ήδη αρχίσει να με ενδιαφέρει ο πολιτισμός. Και, όποιος έχει ενδιαφέρον για τον πολιτισμό, αναπόφευκτα συναντά μπροστά του την Ελλάδα. Ηρθα εδώ το 1984, σε ηλικία 18 ετών, μετοίκησα δέκα χρόνια μετά και είμαι μόνιμος κάτοικος σχεδόν 30 χρόνια πια. Η μετοίκηση αυτή έγινε γιατί ήθελα να είμαι κοντά στα ερεθίσματα, στους ανθρώπους, στη γλώσσα και στις πηγές. Να μην ασχολούμαι μόνο με το παρελθόν αυτού του πολιτισμού, αλλά να ζήσω το παρόν του και να προσπαθήσω να συνεισφέρω στη μεταλαμπάδευσή του στο μέλλον. Αλλωστε, ανέκαθεν με ενδιέφερε η πολιτιστική διάσταση του χώρου. Το πρώτο βιβλίο που έγραψα εδώ, τον «Μυθολογικό Ατλα της Ελλάδας», δεν θα μπορούσα να το γράψω σε κάποιο μακρινό εργαστήριο, έπρεπε να πατάω αυτό το έδαφος, να νιώθω την ψυχή του.
Οσα συναρπαστικά μου έμαθε η Ελλάδα
– Υστερα από χρόνια μελέτης, καταλήγετε πως, κατά κάποιον τρόπο, μπορούμε να πούμε ότι το ίδιο το τοπίο γέννησε τον ελληνικό πολιτισμό.
– Ναι, ο ελληνικός πολιτισμός σφυρηλατείται από αρχαιοτάτων χρόνων σε αυτόν τον ιδιαίτερο γεωγραφικό χώρο. Είναι το φυσικό προϊόν αυτής της γης κι αυτής της θάλασσας. Αν το καλοσκεφτούμε, πολλά από τα στοιχεία που αναγνωρίζουμε σήμερα στους αρχαίους Ελληνες –μύθοι, θεοί, τελετουργίες, μουσική, κρασί, λάδι, ναυσιπλοΐα, χρήση των μετάλλων, επεξεργασία της πέτρας και του μαρμάρου, επιστημονική περιέργεια, καλλιτεχνική ευαισθησία και, ασφαλώς, η ίδια η ελληνική γλώσσα– μπορούν να ανιχνευθούν με βεβαιότητα εδώ, ακόμα και κατά τις χιλιετίες που προηγήθηκαν της υποτιθέμενης άφιξης των Ινδοευρωπαίων την Εποχή του Χαλκού. Ορισμένα από αυτά τα γνωρίσματα, όπως οι μύθοι και η ναυσιπλοΐα, απλώνουν τις ρίζες τους στη Νεολιθική Εποχή και φτάνουν σε καιρούς ακόμα πιο μακρινούς.
– Αυτό που λέτε υπονοεί μια νέα θεώρηση της ίδιας της Ιστορίας.
– Πράγματι, το βιβλίο αυτό προσπαθεί να παρουσιάσει τεκμήρια που φέρνουμε στο φως με τα νέα εργαλεία ιστορικής μελέτης που έχουμε πια στη διάθεσή μας. Οι εξελίξεις σε τομείς όπως η γενετική, η ανάλυση των υλικών, η μελέτη των βυθών, τα ψηφιακά γεωγραφικά ή αστρικά μοντέλα, μας οδηγούν σε μια αναπόφευκτη αναθεώρηση κάποιων θεωριών που παρόλο που είναι… θεωρίες, τις αντιλαμβανόμαστε σαν να είναι ιστορικά γεγονότα. Ο «Αιγαίου Λόγος» προσπαθεί να αποτυπώσει τον τρόπο που αυτή η γλώσσα δημιουργείται και διαμορφώνεται από το ίδιο το περιβάλλον του Αιγαίου και μάλιστα από πολύ πιο παλιά απ’ ό,τι νομίζαμε. Αυτό που κάποτε θα ονομάσουμε «ελληνικός πολιτισμός» ξεκινάει σε αυτόν τον χώρο εδώ και πάνω από 10.000 χρόνια. Τα καινούργια αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας μιλούν για συνέχεια, όχι αντικατάσταση αυτού του πολιτισμού. Κάθε μέρα ανακαλύπτουμε με μεγαλύτερη σιγουριά πως αυτό που λέγαμε «προελληνικό» είναι, στην ουσία, «πρωτοελληνικό».
– Πέρα όμως από επιστημονικό, το νέο σας βιβλίο είναι και λογοτεχνικό.
– Είναι αμιγώς επιστημονικό ως προς το περιεχόμενο και αμιγώς λογοτεχνικό ως προς τη μορφή. Πάντα προσπαθώ να γράφω με αυτόν τον τρόπο. Δεν πιστεύω σε στεγανά μεταξύ ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών, και όλα αυτά που γράφω στο βιβλίο, απευθυνόμενος στον έφηβο γιο μου, Σιλβάνο, από ένα απόμερο νησάκι του Αιγαίου, είναι το απόσταγμα μισής ζωής ελληνισμού μέσα στο τοπίο του και η επιτομή πολλών από τα πιο συναρπαστικά πράγματα που με έμαθε η Ελλάδα.
– Βλέπουμε στη δουλειά σας ένα «θαλασσινό» μοτίβο. Ποια είναι η σχέση σας με τη θάλασσα;
– Το ναυτικό στοιχείο συνοδεύει την Ελλάδα ανέκαθεν: για παράδειγμα, γνωρίζουμε πως 12.000 πριν, στα ελληνικά νερά, γινόταν ναυτικό εμπόριο οψιδιανού. Μπορεί κανείς να πει πως σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου τα πλεούμενα ήταν προγενέστερα και από τα σπίτια – ίσως κιόλας και πιο αναγκαία από αυτά. Δεν είναι λοιπόν επιλογή μου αυτή η ενασχόληση με τη θάλασσα, αλλά κατάληξη. Είναι κάτι που προέκυψε αναπόφευκτα, επειδή ασχολήθηκα με τον ελληνικό πολιτισμό.
– Αρα λοιπόν, πολιτισμός και θάλασσα στην Ελλάδα –αλλά και στο έργο σας– γίνονται ένα.
– «Τοὺς παῖδας διδάσκεσθαι πρῶτον νεῖν τε καὶ γράμματα» («Το πρώτο που θα μάθουν τα παιδιά να είναι κολύμπι και γράμματα»). Αυτή η διάταξη του σοφού Σόλωνα, η οποία διασώζεται ανάμεσα στους πρώτους γραπτούς νόμους που απέκτησαν οι Αθηναίοι, είναι σαν ένα επιγραφικό μνημείο της βαθιάς ρίζωσης που, επί ίσοις όροις, είχαν ανέκαθεν ο γραπτός λόγος και η ναυσιπλοΐα στον ελληνικό πολιτισμό. Αμφιβάλλω αν θα μπορούσε να ειπωθεί κάτι παρόμοιο, τόσο κατηγορηματικά, για κάποιον άλλον πολιτισμό.
www.pedroolalla.com