«Αγαπημένε μου Στάθη. Τώρα που ξεκινάς το μακρύ, επίπονο, αλλά και τόσο ωραίο ταξίδι της ζωής σου στη μακρινή Ρωσία, στη χώρα του σοσιαλισμού, η σκέψη μου και η αγάπη μου θα σε ακολουθούν… όσο ζω». Εννέα μέρες μετά, ο θείος άφησε την τελευταία πνοή του. Το μήνυμα, προφορικό κατευόδιο και διαθήκη μαζί, μαγνητοφώνησε σε ένα μικρό γουόκμαν ο Μάνος Κατράκης για τον ανιψιό του Στάθη Λιβαθινό. Ηταν Αύγουστος του 1984. Τριάντα επτά χρόνια αργότερα ο σκηνοθέτης απομαγνητοφωνούσε την τρεμάμενη αλλά πάντα υποβλητική φωνή του θείου του, για να την εντάξει ως επίλογο στις «αυτοβιογραφικές σημειώσεις» του που θα κυκλοφορήσουν σύντομα από τις εκδόσεις Πατάκη.
Και συνεχίζει ο Μάνος Κατράκης: «…Θα ‘θελα να μπορούσα να είμαι παρών στο αποτέλεσμα των προσπαθειών σου που δεν αμφιβάλλω θα είναι αποδοτικό. (…) Δεν έχει σημασία όμως. Εκείνο που έχω να σου πω είναι ότι σε ζηλεύω. Σε ζηλεύω αβάσταχτα. Γιατί εγώ ξεκίνησα χωρίς κανένα εφόδιο. Χωρίς την προπαιδεία τη δική σου. Χωρίς την κατάρτιση τη δική σου, χωρίς γλώσσα, χωρίς άνθρωπο να με παρακινήσει, χωρίς σχολή. Δεν ξέρω αν θα έκανα τίποτα περισσότερο αν τα είχα όλα αυτά τα εφόδια… Ωστόσο κακά τα ψέματα. Αλλο να πηγαίνεις οπλισμένος στον πόλεμο κι άλλο να βαστάς άχυρο όταν οι άλλοι βαστάνε Μάνλιχερ και οπλοπολυβόλα».
Ο Στάθης Λιβαθινός αποχαιρέτησε τον θείο του στο νοσοκομείο Αλεξάνδρα στις 24 Αυγούστου ξέροντας πως δεν θα τον ξαναδεί. «Στις 26, πετάξαμε με την Αεροφλότ ένα τσούρμο παιδιών. Ημουν ο μόνος που πήγαινα για να σπουδάσω θέατρο, στο Ινστιτούτο Θεάτρου της Μόσχας. Είχα υποτροφία από το Κόμμα, λόγω του θείου».
Το ταξίδι στο παρελθόν, στη συνάντησή μας με τον Στάθη Λιβαθινό, είχε ξεκινήσει χωρίς αναταράξεις. Εξάλλου όλα έχουν πάρει τη θέση τους μέσα από λεπτομερείς σημειώσεις που κρατούσε επί δεκαετίες και ξεκίνησε να επεξεργάζεται λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Τα χρόνια στη Ρωσία ήταν μεταμορφωτικά για τον ίδιο, τον όρισαν καλλιτεχνικά. Τον ρωτάω ποιες ήταν οι πρώτες του εικόνες, μιλάει για καταιγισμό από άγνωστους ήχους και μυρωδιές. «Σκέφτηκα ότι αν έγραφα για τη Ρωσία θα ήταν ειλικρινές να πω ποιος ήμουν όταν πήγα και ποιος όταν έφυγα από εκεί. Κατάλαβα όμως ότι ήθελα να απευθυνθώ σε ανθρώπους που ξεκινούν στο θέατρο και θέλουν να ακολουθήσουν το όνειρό τους όπως το ακολούθησα κι εγώ. Αλλά για να το πετύχω αυτό θα έπρεπε τα υλικά μου να είναι αγνά και απολύτως ειλικρινή».
Ο Στάθης Λιβαθινός αποδίδει το έναυσμα για την αυτοβιογραφία του στον δημοσιογράφο Νίκο Θρασυβούλου. Η ώθηση ήταν δική του. Η αφήγηση ξεκινάει από τα παιδικά χρόνια του στην Αθήνα και φθάνει έως και το τέλος της θητείας του ως καλλιτεχνικού διευθυντή στο Εθνικό Θέατρο. Πώς καταγράφει τη ζωή του στη Ρωσία; «Την καταγράφω σαν διάδρομο απογειώσεως ενός αδέξιου νεαρού απόφοιτου της Σχολής Κατσέλη. Με ευγνωμοσύνη το λέω προς τον Κατσέλη και όλους τους δασκάλους μου. Εκεί συνάντησα μια άλλη πραγματικότητα όχι μόνο ως προς τον τρόπο διδασκαλίας του θεάτρου. Αυτό δεν είχε καμία σχέση με οτιδήποτε μπορεί να ζήσει κανείς ούτε καν στη δυτική Ευρώπη για την οποία είχα μια εικόνα. Ηταν μια διαφορετική χώρα, με τεράστιες ελλείψεις, ανάγκες. Εμεινα σε εστία όπου συνέβησαν πολλά ωραία και ευτράπελα. Περιγράφω τα μικρά και τα μεγάλα. Τις μικρές στιγμές που δεν υπάρχουν χωρίς τις μεγάλες. Ολη την πορεία μου, πώς γνώρισα τους δασκάλους μου. Ηθελα να είμαι λεπτομερής για να μπορέσω να είμαι αληθινός. Μόνο έτσι μπορούσα να απολαύσω αυτήν τη διαδρομή. Η μνήμη λειτουργεί καλά μέσα μου με όλα τα καλά και τα κακά που συνεπάγεται αυτό. Θυμάμαι πρόσωπα, ανθρώπους, μυρωδιές, λέξεις, ήχους. Εζησα μια Ρωσία που δεν υπάρχει πια, μία χώρα ανάμεσα σε «Μάτριξ» και «Δόκτωρ Ζιβάγκο». Ημουν εκεί στα χρόνια του Γκορμπατσόφ, όταν ο κόσμος ήρθε ανάποδα. Στη Μόσχα έμεινα έξι χρόνια. Εκεί γεννήθηκε η κόρη μου. Εκεί παντρεύτηκα την πρώτη μου γυναίκα, σπουδαία μουσικό και πιανίστρια».
Ο Στάθης Λιβαθινός αγαπάει τη Ρωσία που γνώρισε. «Μια Ρωσία με θρησκευτική στάση απέναντι στην τέχνη. Και καλλιτεχνική στάση απέναντι στη θρησκεία. Μια χώρα γεμάτη αφοσίωση, αρκετή σιωπή, πάρα πολλές στερήσεις».
Γνώρισα μια Ρωσία με θρησκευτική στάση απέναντι στην τέχνη. Και καλλιτεχνική στάση απέναντι στη θρησκεία.
– Σήμερα η Ρωσία είναι μια άλλη χώρα… Η εισβολή στην Ουκρανία τι συναισθήματα σας προκάλεσε;
– Νομίζω ότι για άλλη μια φορά είναι ένας τραγικός πόλεμος που τον πληρώνουν οι αθώοι και από τις δυο πλευρές. Και, λυπάμαι που το λέω, δεν έχουμε καθόλου αντικειμενική πληροφόρηση. Από τη μια πλευρά μόνο μαθαίνουμε τι συμβαίνει. Μέσα μου κρατάω τη Ρωσία που αγάπησα. Οι άνθρωποι που γνώρισα μόνο επιτιθέμενοι δεν ήταν στην ιδέα της Δύσης και της Ευρώπης. Δεν άκουσα ποτέ έναν Ρώσο να μιλάει εναντίον της Δύσης ή της Αμερικής. Παίζεται ένα γεωπολιτικό παιχνίδι ακραίο και επικίνδυνο. Μπορώ να καταδικάσω τη Ρωσία μέσα μου, αλλά δημόσια πάντα θα με πονάει οτιδήποτε την αφορά γιατί είναι η δεύτερη πατρίδα μου. Δεύτερη όμως. Οχι πρώτη.
Ο Στάθης Λιβαθινός, γράφοντας την αυτοβιογραφία του, έκανε ένα «υπέροχο αλλά και επώδυνο ταξίδι προς τα πίσω». Οπως υπογραμμίζει και ο ίδιος: «Η μνήμη είναι ένα προσωπικό μουσείο το οποίο μπορείς να επισκέπτεσαι και να παίρνεις μαθήματα γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε, πρέπει να επιστρέφουμε. Είναι το τελευταίο μάθημα που πήρα από τον Ανατόλι Βασίλιεφ. Πλησιάζει τα 80, είναι ένας από τους πιο αναγνωρισμένους σκηνοθέτες. Είπε, λοιπόν, στους νέους μαθητές του “να επιστρέφετε στους δασκάλους σας, να νιώθετε ευγνωμοσύνη”. Αυτήν την “επιστροφή” αποκαλύπτω κι εγώ».
– Θέλατε να αφήσετε το ίχνος σας;
– Οχι. Κανένα πάθος υστεροφημίας. Μόνο η ανάγκη να τιμήσω και να εκτιμήσω τι συνέβη πραγματικά μέχρι σήμερα. Γιατί αγάπησα πολλούς ανθρώπους και αγαπήθηκα. Ξεκινώντας από τους γονείς μου, μέχρι τα τέσσερα παιδιά που έχω, τη γυναίκα μου, έναν σπάνιο άνθρωπο και καλλιτέχνη, τη Γιολάντα Μαρκοπούλου, μέχρι τους μαθητές μου. Σε όλους αυτούς τους ανθρώπους αλλά και σε αυτούς που θα έρθουν αργότερα, οφείλουμε όλοι τον δικό μας κρίκο στην αλυσίδα. Αυτό το βιβλίο είναι για μένα η μάχη με το ανεπίστρεπτο της ζωής.
Σέβομαι πολύ τα νέα παιδιά για να τα κοροϊδεύω
Τον Μάρτιο του 2021 ο Στάθης Λιβαθινός παραιτήθηκε από τη δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Συγκρούστηκε και παραιτήθηκε (διαδικτυακά λόγω πανδημίας). Η αιτία που οδήγησε στη ρήξη, η οποία του στοίχισε πολύ, ήταν καταγγελίες σπουδαστών της δραματικής σχολής για «αυταρχική συμπεριφορά». «Δεν ήρθα αντιμέτωπος με μια τάξη αλλά με μια νοοτροπία. Εχασα τη μάχη αλλά όχι τον πόλεμο», σχολιάζει. Στην επιστολή που έστειλε τότε, ευχαριστούσε όσους συναδέλφους του συμπαραστάθηκαν και κατέληγε υπενθυμίζοντας ότι «χρειάστηκε πολύς κόπος και επιμονή χρόνων για να μπορέσω να δημιουργήσω αυτό το Τμήμα Σκηνοθεσίας στο οποίο βρίσκεστε σήμερα, αλλά και να διαθέτει η Σχολή του Εθνικού Θεάτρου τις υποδομές που διαθέτει». Και με μια προτροπή προς τους μαθητές: «Κρατήστε μόνο τα καλά κι αλλάξτε το θέατρο». Του ζητάω να μιλήσουμε γι’ αυτό το γεγονός που δεν συμπεριλαμβάνεται στην αυτοβιογραφία του. Απαντάει συγκροτημένα αλλά φορτισμένα: «Είναι τιμή για έναν άνθρωπο να είναι δάσκαλος. Και τι κάνει ένας δάσκαλος; Βάζει όρια… Ανοίγει παράθυρα, ανοίγει ορίζοντες. Δεν πρέπει να χαϊδεύει τα αυτιά των μαθητών, να τους λέει πόσο τέλειοι είναι, πως μπορούν να τα καταφέρουν χωρίς προσπάθεια. Καλώς ή κακώς εγώ δεν έχω μάθει έτσι. Σέβομαι πολύ τα νέα παιδιά για να τα κοροϊδεύω. Φαντάζεστε να έρχεται η δασκάλα του κλασικού χορού και να λέει στους υποψήφιους χορευτές μην κουράζεσαι, δεν χρειάζεται να τεντώσεις πολύ το πόδι σου, θα το κάνεις αύριο… Στο θέατρο συμβαίνει γιατί δεν υπάρχει ολοκληρωμένο πρόγραμμα σπουδών. Δεν εννοώ το ωρολόγιο πρόγραμμα αλλά τι, πώς και γιατί πρέπει να διδάσκεται κάθε έτος. Το επάγγελμά μας είναι έκθεση με περιεχόμενο. Ποτέ αυτοσκοπός». Αυτό το διάστημα ο Στάθης Λιβαθινός ετοιμάζεται για την πρεμιέρα (πιθανόν 24 Νοεμβρίου) της παράστασης που σκηνοθετεί στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων. Μεταφέρει στη σκηνή το «Μπερλίν Αλεξάντερπλατς» του Αλφρεντ Ντέμπλιν, με ατμόσφαιρα καμπαρέ μεσοπολέμου. Ο συγγραφέας δημιουργεί ένα «έπος των μικρών πλην τίμιων ανθρώπων που επιβίωσαν λαθραία». «Τη διασκευή, της εξαιρετικής μετάφρασης του Μηνά Παράσχη, ξεκίνησε η Ελσα Ανδριανού, μόνιμη συνεργάτις, τη συνεχίσαμε και με τη συμμετοχή των 11 ηθοποιών της παράστασης, με τους οποίους δουλεύουμε μαζί εδώ και χρόνια».
Είναι τιμή για έναν άνθρωπο να είναι δάσκαλος. Και τι κάνει ένας δάσκαλος; Βάζει όρια και… ανοίγει ορίζοντες.
Ο Στάθης Λιβαθινός βρίσκεται σε δημιουργική κινητικότητα: «Αΐντα» στην Εθνική Οπερα του Ισραήλ (περασμένο καλοκαίρι), θα ακολουθήσει ο «Ριγολέτος» το 2023-24. Τέλη Φλεβάρη θα παρουσιάσει στο ΚΘΒΕ το έργο του Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ «Εχθροί, μια ερωτική ιστορία».
«Πλήρης…», παρατηρώ. «Πλήρης θα είμαι μόνο μετά θάνατο!», απαντά χαμογελώντας. «Προς το παρόν υπηρετώ τη δουλειά που αγαπώ. Μπορώ να στέκομαι στα πόδια μου, να αγαπώ και να αγαπιέμαι. Τι άλλο χρειάζεται στη ζωή;».