«Τι απομένει από τον πατέρα την εποχή της πλήρους αποδόμησής του;». Αυτός ο εννοιολογικός προβληματισμός κυριαρχεί στο νέο έργο του Ιταλού ψυχαναλυτή Μάσιμο Ρεκαλκάτι υπό τον τίτλο «Τι απομένει από τον πατέρα;» (εκδόσεις Κέλευθος).
Λίγες ημέρες πριν από την πολυαναμενόμενη ομιλία του στην Αθήνα (11 Νοεμβρίου), τα εισιτήρια της οποίας εξαντλήθηκαν τις πρώτες ημέρες κυκλοφορίας, ο αγαπημένος στο ελληνικό κοινό Μάσιμο Ρεκαλκάτι παραχώρησε συνέντευξη στην «Κ» και μίλησε για την επίδραση της ελληνικής μυθολογίας στην εργογραφία του, τον σύγχρονο ρόλο του πατέρα στη ζωή του υιού, αλλά και την επίδραση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα των νέων, την οποία παρομοιάζει με ένα «εικονικό στήθος» που θρέφει τον φανταστικό και παράλληλο κόσμο των νέων.
Εχοντας αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στην επιστήμη της ψυχανάλυσης και συχνά αποκαλούμενος ως ο σύγχρονος εκπρόσωπος της φροϊδικής και λακανικής σχολής σκέψης, ο δρ Ρεκαλκάτι μάς καταθέτει τον προβληματισμό του για τους επιστήμονες που είναι «ειδικοί» σε όλα, ενώ διεισδύει στο προαιώνιο ερώτημα της αθεΐας, ως κεντρικής στην ψυχανάλυση, διαφοροποιώντας την «πίστη» από τον όρο της «δοξασίας» προς τον παντοδύναμο «Αλλον».
– Συχνά οι πρωταγωνιστές στα έργα σας είναι πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας. Από τον Οιδίποδα στον Τηλέμαχο, οι θεωρίες σας περιστρέφονται γύρω από τις ζωές και τη βαθύτερη κατανόηση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς τους. Πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για τα μυθικά πρόσωπα;
– Η μυθολογία ενδιέφερε πάντοτε τον Φρόιντ, πατέρα της ψυχανάλυσης. Ως ψυχαναλυτής αισθάνομαι κληρονόμος αυτού του ενδιαφέροντος. Ο Φρόιντ όμως πήρε το παράδειγμά του από τον Οιδίποδα του Σοφοκλή. Αντίθετα, εγώ διάλεξα τον Τηλέμαχο. Είναι δύο γιοι εντελώς διαφορετικοί. Ο πρώτος είναι ένας καταραμένος γιος, είναι ο πατροκτόνος και αιμομείκτης γιος, ο δεύτερος είναι ο γιος που ξέρει να είναι ένας σωστός κληρονόμος. Πιστεύω ότι η εποχή μας βρίσκεται πέρα από τον Οιδίποδα, στην εποχή, πλέον, του γιου Τηλέμαχου. Στο επίκεντρο δεν βρίσκεται πια η μάχη μέχρι θανάτου με τους πατέρες, αλλά η αναγκαιότητα μιας καινούργιας συμμαχίας μεταξύ των γενεών η οποία θα επαναφέρει τον Νόμο στην Ιθάκη, στην καρδιά της «πόλεως».
– Συχνά μιλάτε για τη σχέση πατέρα – γιου, ενώ το έργο σας «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» εμβαθύνει στους διαφορετικούς τύπους «υιών». Πώς έχει διαμορφωθεί αυτή η σχέση στο πέρας του χρόνου και γιατί πλέον πολλοί νέοι απομακρύνονται από τα χνάρια και τις αντιλήψεις των γονιών τους;
– Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου προσδιορίζει το είδος της επίκλησης των πατέρων από τους γιους. Οι σύγχρονοι πατέρες είναι πράγματι πατέρες διχασμένοι, χωρίς σταθερές βάσεις, εξαχνωμένοι και ελλιπείς. Ο πατέρας δεν αποτελεί πια το σύμβολο του Νόμου. Πλέον έχουμε πατέρες που μοιάζουν στα παιδιά τους, δηλαδή παίζουν με παιχνίδια, ντύνονται και μιλούν όπως τα παιδιά τους. Ομως, αν η συμβολική διαφορά μεταξύ των γενεών καταρρεύσει, δημιουργείται μια μεγάλη απώλεια. Αυτό είναι ένα βασικό τίμημα της εποχής μας.
– Με βάση την προηγούμενη ερώτηση, πολλοί αναφέρουν πως η ψηφιακή ζωή αντικαθιστά την πραγματική και πως η αλληλεπίδραση των παιδιών με τα social media τα ανεξαρτητοποιεί σε βαθμό να αποδέχονται τις προτροπές – συμβουλές των ψηφιακών «φίλων» τους και όχι των γονέων τους. Πιστεύετε πως πλέον σχηματίζεται ένας νέος τύπος «υιού», αυτού που έχει τον βιολογικό πατέρα στο σπίτι και τον «ψηφιακό» στη ζωή του;
– Το τεχνολογικό αντικείμενο είναι σαν ένα μεγάλο «στήθος». Εγκαθιστά μια παλίνδρομη σχέση εξάρτησης, που έχει τη δύναμη να θρέφει έναν φανταστικό κόσμο παράλληλο προς τον πραγματικό. Είναι επομένως ένα «στήθος» που ταΐζει την ψευδαίσθησή σου ότι θα βρεις κάθε φορά αυτό που ψάχνεις με την ελάχιστη προσπάθεια. Ομως, η υπερσύνδεση αυτή δεν αφορά μόνο τον κόσμο των παιδιών μας αλλά και τον δικό μας. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η υπερσύνδεση είναι μια μορφή αποσύνδεσης. Πλέον αποσυνδεόμαστε από τον πραγματικό κόσμο προσκολλώμενοι σε ένα «εικονικό στήθος». Γι’ αυτό όταν εισάγεται ένα όριο στη χρήση του κινητού τηλεφώνου μπορεί να δημιουργηθεί στο άτομο μια κατάσταση άγχους, δηλαδή σαν να επρόκειτο πραγματικά για το τραύμα του απογαλακτισμού. Στα σχολεία θα έπρεπε να επιβληθεί αυτό το τραύμα της αποσύνδεσης, ο αποχωρισμός από το «στήθος». Διαφορετικά δεν υπάρχει η απαραίτητη ησυχία για να γεννηθούν η σκέψη, ο λόγος και η κουλτούρα.
Eχουμε πατέρες που μοιάζουν στα παιδιά τους, δηλαδή παίζουν με παιχνίδια, ντύνονται και μιλούν όπως αυτά. Ομως, αν η συμβολική διαφορά μεταξύ των γενεών καταρρεύσει, δημιουργείται μια μεγάλη απώλεια.
– Γνωρίζοντας πως έχετε αναλάβει εκατοντάδες ασθενείς, υπήρξε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση ή κλινική εμπειρία που σας δημιούργησε βαθύ αντίκτυπο στην κατανόηση της ψυχανάλυσης;
– Κάθε ασθενής υποχρεώνει τον ψυχαναλυτή να ανακαλύψει εκ νέου την ψυχανάλυση. Κάθε ασθενής μάς οδηγεί εκεί που η καθορισμένη θεωρία δεν είναι πια ικανή να μας υποστηρίξει, οπότε ο κάθε ασθενής είναι μια εξαίρεση.
– Κατά την άποψή σας, ποιες είναι ορισμένες συνήθεις παρανοήσεις σχετικά με την ψυχανάλυση;
– Η κρίση της ψυχανάλυσης συμπίπτει με την κρίση του λόγου και της δύναμής του. Η εποχή μας, κατά μία εκδοχή, έχει απελευθερώσει τον λόγο. Ολοι μιλούν και γνωρίζουν για όλα. Ομως, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ο λόγος που εμφανίζεται σήμερα ως «ελεύθερος» είναι στην πραγματικότητα πολύ συχνά ένας λόγος «κενός» και χωρίς ουσία. Δεν πιστεύουμε, στην πραγματικότητα, πια στον λόγο και στα ουσιώδη χαρακτηριστικά του. Εχει γίνει αέρας κοπανιστός, έχει απογυμνωθεί, είναι κενός νοήματος και έχει εκμηδενιστεί. Απόδειξη αυτών είναι το γεγονός ότι σήμερα σπάνια βρίσκουμε κάποιον ικανό να μας ακούσει. Μην ξεχνάμε πως μονάχα η ακρόαση τιμά τον λόγο! Επομένως, αφού η ψυχανάλυση είναι μια θεραπεία βασισμένη στον λόγο και δεν βασίζεται στη δράση ενός ψυχοφαρμάκου ή μιας συμπεριφορικής θεραπείας, τότε ο λόγος μας θα ήταν μια φάρσα και δίχως νόημα αν απλώς φλυαρούσαμε. Αυτή είναι μία από τις βασικές παρανοήσεις της ψυχανάλυσης, η οποία, αντίθετα με την ψυχιατρική, δείχνει ότι οι λέξεις είναι όπως οι σφαίρες, δηλαδή μπορούν να σε πληγώσουν, να σε τραυματίσουν, ακόμη και να σε σκοτώσουν, αλλά επίσης μπορούν να σε ξανασηκώσουν στη ζωή μετά την πτώση, να ξαναδώσουν νόημα στη ζωή σου και να την ξαναθέσουν σε κίνηση.
– Ψυχαναλυτές σαν τον Φρόιντ αντιτάχθηκαν στη θρησκεία, ενώ η αθεΐα έχει κεντρικό ρόλο σε πολλές θεωρίες της ψυχανάλυσης. Πώς αντιλαμβάνεστε τα θέματα πίστης και την ανάγκη του ανθρώπου για την εναπόθεση των φόβων και των επιθυμιών του σε μια ανώτερη δύναμη;
– Εγώ διαχωρίζω την «πίστη» (fede) από τη «δοξασία» (credenza ο ιταλικός όρος). Από τη μία πλευρά, η «δοξασία» αποτελεί μια παιδική στάση. Είναι μια πρόληψη που επιφέρει μια παλίνδρομη εξάρτηση. Αντίθετα, η «πίστη» είναι ένα άλμα στο κενό, μια υπέρβαση του εγώ μας, ένα άνοιγμα στην ετερότητα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «πίστη» είναι το αποφασιστικό στοιχείο που μπορεί να κάνει δυνατή την επιθυμία, εν αντιθέσει με τη «δοξασία» που αποτελεί μια παράδοση της επιθυμίας μας στα χέρια ενός παντοδύναμου «Αλλου». Φυσικά, μπορούμε να έχουμε την πεποίθηση ότι ο θεός είναι κάποιος που μας διασφαλίζει και να πιστεύουμε στην επιθυμία μας που μας ωθεί προς αυτόν τον «Αλλον».
Ολα τα βιβλία του Μάσιμο Ρεκαλκάτι, κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέλευθος. Η διάλεξη με τίτλο «Η επιστροφή του Τηλέμαχου» θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 11 Νοεμβρίου, στις 6.30 μ.μ. στο ξενοδοχείο Divani Caravel, κατόπιν πρόσκλησης του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου και των εκδόσεων Κέλευθος. Την εκδήλωση θα συντονίσει η ψυχαναλύτρια – ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέας Μαριαλένα Σπυροπούλου.