«Περίμενα το τηλεφώνημά σας, αλλά στο μεταξύ βγήκα στον κήπο για να μαζέψω τους ιστούς απ’ τις αράχνες. Ηταν το πιο απλό που μπορούσα να κάνω για να μείνω δίπλα στο τηλέφωνο και να ακούω παράλληλα τους ήχους της πόλης των Σπετσών –το αλυσοπρίονο που κόβει ξύλα πιο πέρα–, να σκέφτομαι τον γείτονα που “έφυγε” σήμερα και τον τρόπο που έχει μπει στη δουλειά μου για να αποδώσω τιμή σε έναν άνθρωπο που έζησε με τρόπο που χάνεται, έναν αγρότη».
Η Λήδα Παπακωνσταντίνου μιλάει πολύ ήρεμα, σαν να δοκιμάζει την ισορροπία της σκέψης της επάνω σε κάθε λέξη που διατυπώνει. Το τηλεφώνημα έγινε μία από τις ηλιόλουστες ημέρες στην αρχή της νέας χρονιάς, καθώς η εικαστικός επέστρεψε στις Σπέτσες, τη μία από τις βάσεις της όπως λέει, σχεδόν αμέσως μετά την εγκαίνια της αναδρομικής της «Χρόνος στα χέρια μου», που παρουσιάζεται στον εκθεσιακό χώρο -1 του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) από τις 14 Δεκεμβρίου.
Με υποδειγματική επιμέλεια από την Τίνα Πανδή, επιμελήτρια του ΕΜΣΤ, η έκθεση διατρέχει πέντε δεκαετίες καλλιτεχνικής εργασίας, τεκμηριώνοντας και ανασυνθέτοντας μια πορεία που ουδέποτε υπήρξε ευθύγραμμη. Εχοντας ως σταθερούς άξονες τη σωματικότητα και την επιτελεστικότητα, η Παπακωνσταντίνου –περφόρμερ από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και κατά τη δεκαετία του ’70 αρχικά στην Αγγλία, όπου ολοκλήρωσε τις καλλιτεχνικές σπουδές της, και αργότερα στην Ελλάδα– δούλεψε πάντοτε με τόλμη και ριζοσπαστικότητα. «Τι είναι περφόρμανς;» την είχα ρωτήσει σε παλιότερη συζήτησή μας. «Μια βαθιά ανάσα», είχε πει. «Ξαφνικά αλλάζει ο ρυθμός της αναπνοής σου και ετοιμάζεσαι να αντιμετωπίσεις μια άγνωστη κατάσταση. Αλλά το κάνεις όσο και να φοβάσαι. Ετσι αισθανόμουν τότε και έτσι εξακολουθώ να αισθάνομαι με κάθε έκθεση που κάνω».
«Ηταν εξίσου δύσκολο τώρα;» τη ρωτώ. «Αυτή η έκθεση είναι προϊόν ενός έτους δουλειάς και αποτέλεσμα της λαμπρής συνεργασίας δύο ανθρώπων», απαντά αναφερόμενη στην κοινή προσπάθεια με την επιμελήτρια. Ως περφόρμερ η Παπακωνσταντίνου έχει επίγνωση της γέννησης, αλλά και του τέλους μιας δράσης. «Τίποτα δεν αναπαράγεται στη ζωή, στην τέχνη. Ο,τι συμβαίνει είναι μοναδικό, αλλά αφήνει πίσω του ίχνη, όπως τα σημάδια της διαδρομής του Κοντορεβιθούλη», εξηγεί. Ετσι, ο επισκέπτης της έκθεσης, μπορεί να ακολουθήσει αυτά τα ίχνη στο σώμα του έργου της 79χρονης καλλιτέχνιδος, η οποία μεταχειρίζεται διαφορετικούς εκφραστικούς τρόπους –φιλμ, βίντεο, εγκαταστάσεις, έργα site specific, ζωγραφική, γλυπτική, βεβαίως περφόρμανς– για να φτάσει εκεί όπου επιθυμεί. «Δεν ανήκω σε κανέναν συγκεκριμένο καλλιτεχνικό χώρο», τονίζει. «Ανέκαθεν επέλεγα τους τρόπους έκφρασης μέσω των οποίων μπορούσα να κατανοήσω καλύτερα τον κόσμο και “συνεργασία” είναι η λέξη που με καθορίζει».
– Γιατί υπογραμμίζετε τόσο την ανάγκη να ζει κανείς μέσα στον κόσμο;
– Επειδή κανείς δεν ζει μόνος. Ο κόσμος μας εμπεριέχει πολλούς ανθρώπους κι εμείς υπάρχουμε στον κόσμο πολλών. Με αυτή την αντίληψη, το μικρότερο σημάδι της ύπαρξης των άλλων στη ζωή μου, όσο και να φαίνεται μοναχικό, είναι πολύ σημαντικό. Η εικόνα του εντελώς απομονωμένου καλλιτέχνη αποτελεί μια επιλογή. Και δεν είναι η δική μου. Από επιλογή μου επίσης δεν ζω συνέχεια σε μια μεγαλούπολη, δεν είμαι αστή. Είμαι νομάς. Εχω μια βάση, κι από εκεί και πέρα παρατηρώ και κινούμαι.
– Αρα, εκείνο που σας κινητοποιεί στη δημιουργία είναι η συμμετοχή στην κοινωνία, η κατανόηση των κόσμων που ο καθένας φέρει;
– Μπορείτε να το πείτε έτσι. Και επίσης οι πληροφορίες που μεταφέρει καθένας με τον τρόπο που ζει είναι εξίσου σημαντικές. Κάποιες έρχονται από το παρελθόν, ίσως τότε είχαν άλλα ονόματα, αλλά για μένα είναι οι άξονες με τους οποίους εμπλέκομαι. Ζούμε στην εποχή που όλα έχουν σχέση με ιστούς και δίκτυα. Και αυτό δεν με φοβίζει καθόλου. Ισα ίσα, εφαρμόζονται στη ζωή μας με τρόπους θαυμαστούς. Δεν φοβάμαι αυτό που γίνεται. Για να το πω καλύτερα, προσπαθώ να το κατανοήσω για να μην το φοβάμαι.
Η νηματουργία Δασκαλάκη
Διακόπτουμε για λίγο τη συνέντευξη για να μιλήσουμε για τη νηματουργία Δασκαλάκη στις Σπέτσες και το σχετικό έργο της, που έχει έντονο ερευνητικό χαρακτήρα. Αρχισε να μπαινοβγαίνει, όπως λέει, σε εκείνο το τότε μισογκρεμισμένο ερείπιο από τη δεκαετία του 1970. Συνέχισε επί χρόνια, και πριν φύγουν από τη ζωή οι τελευταίες εργάτριες κατέγραψε τις μαρτυρίες τους.
Ζούμε στην εποχή που όλα έχουν σχέση με ιστούς και δίκτυα. Και αυτό δεν με φοβίζει καθόλου. Ισα ίσα, εφαρμόζονται στη ζωή μας με τρόπους θαυμαστούς.
«Βασικό σημείο αναφοράς ενός τόπου αποτελεί η εργασία των ανθρώπων. Εχετε σκεφτεί πώς διαμορφώνει τον άνθρωπο η δουλειά του;» με ρωτάει. «Ομολογώ πως όχι», απαντώ. Επίσης παραδέχομαι ότι δεν γνώριζα πως και η ίδια εργάστηκε για πολλά χρόνια ως χειροτέχνις, όπως και οι γονείς της. Με τον σύζυγό της είχαν κατάστημα με δερμάτινα αξεσουάρ και κοσμήματα στο νησί, όλα χειροποίητα.
«Μα ναι, πώς νομίζετε ότι βιοποριστήκαμε όλα αυτά τα χρόνια;» σημειώνει. «Ή νομίζετε ότι η Ελλάδα στήριξε ποτέ οικονομικά τους καλλιτέχνες, οι οποίοι έκαναν δουλειά με πείσμα, όμως το έργο τους δεν μπορούσε να πουληθεί. Δεν πουλιέται ένα βίντεο ή μια εγκατάσταση ή μια περφόρμανς. Επρεπε, λοιπόν, κάποιος να βρει πρακτικές λύσεις για να ζήσει, κι εγώ είμαι ένα εξαιρετικά πρακτικό άτομο. Δούλεψα παράλληλα ως καλλιτέχνις και χειροτέχνις, ακατάπαυστα και στη μία και στην άλλη δουλειά. Εργάζομαι γενικά πολύ, δεν μπορώ να ζω χωρίς εργασία».
– Τι είναι για εσάς η τέχνη;
– Η τέχνη είναι ο τρόπος του ζην. Κάθε άνθρωπος επιλέγει τους τρόπους του για να ζήσει. Εγώ ζω την τέχνη. Αναγνωρίζω αυτό το στοιχείο σε πάρα πολλούς καλλιτέχνες. Μπορείτε να φανταστείτε έναν κόσμο χωρίς τέχνη; Θα ήταν σαν ξαφνικά να χάνεις τα μάτια, τα αυτιά, τη μύτη σου. Σαν όλες οι αισθήσεις να νεκρώνονται και ο εγκέφαλος, ο μέγας συντονιστής, να βουβαίνεται. Εκτιμώ και αγαπώ βαθιά τους καλλιτέχνες, και μάλιστα θα πρέπει να πω ότι καθόλου δεν κάνω διακρίσεις ανάμεσα στις μορφές της τέχνης. Ο μόνος μου όρος είναι το έργο να έχει φτιαχτεί σωστά, δηλαδή με τον καλύτερο τρόπο με τον οποίο ο καθένας έχει αποφασίσει να το πραγματοποιήσει.
– Αυτό διασφαλίζει και τη διάρκειά του στον χρόνο;
– Ο χρόνος έχει υπάρξει αντικείμενο διαχείρισης από σπουδαίους καλλιτέχνες αιώνες τώρα. Η διατήρηση, αλλά και η φθαρτότητα. Το θέμα είναι να μάθουμε εμείς πώς να βλέπουμε ένα έργο τέχνης. Από εκεί και πέρα όλα βρίσκουν τη θέση τους κάποια στιγμή – ίσως κατά τη διάρκεια, ίσως μετά το τέλος της ζωής μας. Δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε μήπως χαθεί η συγκυρία. Οπως θα έλεγε και ο εγγονός μου, “ξεκόλλα, γιαγιά, δεν είναι όλα τα πράγματα σχετικά με σένα”. Καλά θα κάνουμε να ζήσουμε αυτή τη ζωή που έχουμε με τρόπους που αφορούν όλους και όχι κλεισμένοι σε ένα μικρό χώρο όπου νιώθουμε ασφαλείς. Να ξεφύγουμε από αυτό το τρομακτικό σύνδρομο ευτυχίας που αυτή τη στιγμή μάς διακατέχει. Ο κόσμος μας κατακερματίζεται βίαια και από την άλλη μεριά φωτογραφιζόμαστε ευτυχισμένοι. Αυτό είναι επικίνδυνο, επειδή κόβει τον άνθρωπο στη μέση. Σπάει την καρδιά του στη μέση. Και μια σπασμένη καρδιά, δύσκολα γίνεται πάλι ολόκληρη.