Οταν ανακοινώθηκε η βράβευσή της με το Νομπέλ Λογοτεχνίας 2018, δεν ξέραμε πώς να προφέρουμε το όνομά της: Olga Nawoja Tokarczuk. Πολωνή συγγραφέας, 56 ετών τότε. Το πέμπτο Νομπέλ Λογοτεχνίας της Πολωνίας. Βιοπορίστηκε επί χρόνια ως ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια. Εγραφε στον ελεύθερο χρόνο της.
Αντισυμβατική εμφάνιση: τα μαλλιά της είναι συνήθως πλεγμένα σε ράστα κοτσιδάκια. Είναι η Ολγκα Τοκάρτσουκ, την ξέρουμε πια. Μας επέβαλε το όνομα και την παρουσία της ως μία από τις επιφανέστερες προσωπικότητες των σύγχρονων πολωνικών γραμμάτων: μυθιστορήματα, συλλογές διηγημάτων, θέατρο. Επιμένει στις «πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις, τη «φωνή από τον εαυτό, πιο φυσική, ανθρώπινη και ειλικρινή, ακόμα κι αν απέχει από μια ευρύτερη προοπτική». Παρ’ όλα αυτά η ίδια διαθέτει «ευρύτερη προοπτική», έχει έντονο δημόσιο λόγο που ενόχλησε σφόδρα τον πολωνικό εθνικισμό, ιδίως στο μυθιστόρημά της «Τα βιβλία του Ιακώβ».
Η Τοκάρτσουκ συγκρούεται με ό,τι διαφωνεί και υπερασπίζεται ακτιβιστικά τις οικολογικές της αγωνίες. Στο βιβλίο της «Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών» έπλασε τη Γιανίνα, μια δύστροπη ηλικιωμένη γυναίκα που φτιάχνει ωροσκόπια για να κατανοήσει τους ανθρώπους, και υπερασπίζεται μέχρι θανάτου το δίκαιο των ζώων. Ο Βρετανός σκηνοθέτης Σάιμον ΜακΜπέρνι με το Theatre de Complicite έφερε αυτή την πολιτική αλληγορία στο θέατρο. Είδαμε τη Γιανίνα πριν από λίγους μήνες στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση να μας τσιγκλάει με το σκληρό χιούμορ της μέσα από τα σκοτεινά πολωνικά δάση.
«Ο κόσμος είναι ένα ύφασμα που υφαίνουμε καθημερινά στους μεγάλους αργαλειούς των πληροφοριών, των συζητήσεων, των ταινιών, των βιβλίων, του κουτσομπολιού, των μικρών ανεκδότων. Με αυτή την έννοια, ο κόσμος είναι φτιαγμένος από λέξεις. […] Ενα πράγμα που συμβαίνει και δεν λέγεται, παύει να υπάρχει και χάνεται», είπε η Τοκάρτσουκ στην ομιλία της κατά την τελετή απονομής του Νομπέλ στη Στοκχόλμη. Ωστόσο ο λόγος της είχε αρχίσει με μια προσωπική ανάμνηση που γεννήθηκε μέσα από μια παλιά οικογενειακή φωτογραφία. Η φωτογραφία της εγκύου μητέρας της που ακούει φαινομενικά λυπημένη κάτι στο ραδιόφωνο ξύπνησε στην ψυχή της Τοκάρτσουκ μια «τρυφερή αφηγήτρια του κόσμου».
Στη συνέντευξη που παραχώρησε στην «Κ» με αφορμή την πρώτη επίσκεψή της στην Ελλάδα οι ερωτήσεις ξεκινούν από την αρχή: τις πολωνικές ρίζες και τους ευρωπαϊκούς καρπούς του έργου της.
– Ησασταν 6 ετών και μεγαλώνατε σε μια μικρή πολωνική πόλη, όταν ξέσπασαν οι φοιτητικές ταραχές του 1968 στην Τσεχοσλοβακία. Η οικογένεια του πατέρα σας ήταν πρόσφυγες από ένα τμήμα της Πολωνίας που ανήκει πλέον στην Ουκρανία. Τώρα ζείτε στην Κάτω Σιλεσία, αγροτική περιοχή που έγινε μέρος της χώρας σας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Νιώθετε πολίτης σε μια ήπειρο με ρευστά όρια, τουλάχιστον πολιτισμικά;
– Νιώθω Ευρωπαία κι αυτό σημαίνει ότι το πολιτισμικό μου πλαίσιο είναι ευρωπαϊκό. Αντιμετωπίζω όλη την ευρωπαϊκή παράδοση ως δική μου. Ο πολιτισμός είναι ένας από τους φυσικούς πλούτους της Ευρώπης – μια μεγάλη, γεμάτη αποσκευή. Η Πολωνία είναι ένα παράδειγμα για το πόσο πολλά ευρωπαϊκά σύνορα μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ως ρευστά και είναι μάλιστα πολύ καινούργια, γιατί καθορίστηκαν στα μισά του 20ού αιώνα. Αυτό αφορά κυρίως την κεντρική Ευρώπη, όπου η πρόσφατη Ιστορία όχι μόνο άλλαξε τα σύνορα, αλλά μετατόπισε ολόκληρες ομάδες πληθυσμών. Βλέπω την Ευρώπη ως ένα σύνολο. Στην πραγματικότητα είναι μια μικρή χερσόνησος της μεγάλης ευρασιατικής ηπείρου, αλλά πολιτισμικά εξαιρετικής σημασίας.
– Τι σας ενέπνευσε για το τελευταίο σας μυθιστόρημα «Τα βιβλία του Ιακώβ», επικό βιβλίο που αναμειγνύει την υψηλή λογοτεχνία με ιστορίες φιλίας, οικογενειακές αφηγήσεις και μαγικό ρεαλισμό;
– Η ίδια η ιστορία του Ιακώβ Φρανκ και της αίρεσής του μου φάνηκε απίστευτα ενδιαφέρουσα· απόρησα που κανείς δεν την είχε αφηγηθεί νωρίτερα. Ωστόσο γρήγορα συνειδητοποίησα πως αυτό θα γινόταν ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, τόσο ιστορικό όσο και κοινωνικό. Θα προσπαθούσε να εξετάσει διάφορα κοινωνικά φαινόμενα, όπως η χειραφέτηση και η αφομοίωση, ενώ θα περιέγραφε τη σύγχρονη Ευρώπη κατά τη διαμόρφωσή της. Και φυσικά είναι μια ιστορία για την κουλτούρα και την πίστη των Εβραίων της Πολωνίας.
Τι σημαίνει «ρεαλιστικός»; Οι άνθρωποι ονειρεύονται, έχουν οφθαλμαπάτες, γίνονται παρανοϊκοί με κάποια θέματα, έχουν εμμονές. Ζουν σε ημιεπινοημένα αφηγήματα.
Δεν πρόκειται για μια ελεγεία για την Ευρώπη. Απεναντίας είναι ένα βιβλίο για την ποικιλομορφία και τους πολλαπλούς τρόπους κατανόησης του κόσμου ως αναπόσπαστο μέρος της Ιστορίας του ανθρώπου, την ίδια στιγμή που οι διεργασίες αφομοίωσης αποτελούν τεράστια κοινωνιολογικά πεδία που συγκροτούν τις κοινωνίες. Παρότι είναι ιστορικό μυθιστόρημα και διαδραματίζεται τον 18ο αιώνα, μέσα στα 200 χρόνια που έχουν μεσολαβήσει, δεν σημειώνονται πολύ μεγάλες διαφορές ανάμεσα στους ήρωες του βιβλίου κι εμάς σήμερα.
Συχνά έχουμε την εντύπωση πως οι άνθρωποι που έζησαν πριν από εμάς, ήταν πιο περιορισμένοι, ήξεραν λιγότερα πράγματα, γι’ αυτό δεν ήταν τόσο έξυπνοι ή ευαίσθητοι όσοι εμείς. Ομως δεν έχουμε λόγους να νιώθουμε τέτοια ανωτερότητα· αρκεί να διαβάσουμε έγγραφα εκείνης της εποχής. Προσπάθησα, λοιπόν, να αντιμετωπίσω τους ήρωές μου με σεβασμό. Σαν να ήταν σύγχρονοί μου. Μόνο τότε μπόρεσα κι εγώ η ίδια να καταλάβω τις ιστορίες που περιγράφω.
– Νιώθετε μέλος μιας γενιάς Πολωνών καλλιτεχνών και διανοουμένων –της «γενιάς του ’68»– που συνέδεσε την κουλτούρα της κομμουνιστικής Ανατολικής Ευρώπης με δυτικοευρωπαϊκό και αμερικανικό πολιτισμό;
– Ανήκω σε μια μεταβατική γενιά. Καθώς ενηλικιωνόμουν, το κομμουνιστικό καθεστώς είχε αρχίσει να καταρρέει. Το 1968 το είδα με τα μάτια ενός παιδιού και το βίωσα περισσότερο μέσω των γονιών μου. Η δική μου συνειδητή εμπειρία ήταν η επίπονη οικονομική μεταρρύθμιση της δεκαετίας του 1990, όταν η Πολωνία οδηγούσε την οικονομία της προς τον σκληρό καπιταλισμό. Υπήρξε και πολιτισμικό και οικονομικό σοκ. Αυτή είναι η εμπειρία της γενιάς μου. Αυτό ήταν το σημείο εκκίνησης για τη διαμόρφωση των πολιτικών μου πεποιθήσεων και της κοινωνικής μου ευαισθησίας.
– Σε κάθε βιβλίο σας, η ομορφιά συνυπάρχει με τον φόβο, όπως και ο ορθολογισμός με το υπερφυσικό στοιχείο σε έναν μυστικιστικό και μαγικό κόσμο. Γιατί συμβαίνει αυτό;
– Θεωρώ απλά ότι δεν γίνεται να αφηγηθούμε τις ανθρώπινες εμπειρίες χρησιμοποιώντας μόνο ρεαλιστικά μέσα. Εξάλλου τι σημαίνει «ρεαλιστικός»; Οι άνθρωποι ονειρεύονται, έχουν οφθαλμαπάτες, γίνονται παρανοϊκοί με κάποια θέματα, έχουν εμμονές. Ζουν σε ημι-επινοημένα αφηγήματα. Το ανθρώπινο περιβάλλον είναι ψυχικό, είναι δηλαδή σφαίρα πληροφοριών στην οποία δεν μπορούν τα πάντα να επαληθευθούν από τη σκοπιά της αλήθειας και του ρεαλισμού. Γι’ αυτό νομίζω πως η μυθοπλασία έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί εξωρεαλιστικά μέσα για να αφηγηθεί αυτή την εμπειρία.
– Εχετε μια προσχεδιασμένη ιδέα όταν αρχίζετε να δουλεύετε σε κάτι νέο; Ποια είναι η καθημερινότητά σας κατά την περίοδο της συγγραφής;
– Προσπαθώ να γράφω κάθε μέρα, γιατί έχω παρατηρήσει πως όταν ξεφεύγω από τον ρυθμό, ξεχνάω όχι μόνο αυτά που έχω ήδη γράψει, αλλά βγαίνω εντελώς από τη μυθιστορηματική πραγματικότητα. Ομως το γράψιμο δεν το αντιλαμβάνομαι απλά ως παραγωγή κειμένου. Σημαίνει πρωτίστως να σκέφτεσαι, να αφηγείσαι στον εαυτό σου κάποιες σκηνές. Είναι ένας εσωτερικός διάλογος. Υπάρχει ένα κρίσιμο σημείο, όπου το βιβλίο έχει πια τη δική του ενέργεια και πλέον δεν επινοώ εγώ την ιστορία, αλλά αυτή με τραβάει από το χέρι. Δεν ξέρω ποτέ ακριβώς προς ποια κατεύθυνση πηγαίνω. Συμβαίνει μερικές φορές το τέλος του βιβλίου να εκπλήσσει κι εμένα την ίδια. Κι αυτή είναι μια μεγάλη χαρά της συγγραφής.
Η Ολγκα Τοκάρτσουκ έρχεται στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στις 9 Φεβρουαρίου και τη συζήτησηθα συντονίσει ο δημοσιογράφος και επιμελητής εκδόσεων Γρηγόρης Μπέκος.