Στη σπάνια, πλην λαμπρή, περίσταση της ανακάλυψης ενός νέου είδους, οι επιστήμονες απεκδύονται για λίγο τον αυστηρό ρόλο του επιστήμονα και ντύνονται… νονοί.
Για τα «βαφτίσια» κάποιοι καταφεύγουν στην κλασική λύση που προσφέρουν ο τόπος, ο χρόνος ή η μορφολογία (μέγεθος, χρώμα, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό) της ανακάλυψης, ενώ άλλοι σε πιο ευφάνταστες εμπνεύσεις, που θα συνοδεύουν το «βαφτιστήρι» τους για πάντα στο πάνθεον των ειδών.
Χάρη στη φαντασία κάποιων, συγκάτοικοί μας στον πλανήτη έχουν γίνει εσχάτως η αλογόμυγα της Μπιγιονσέ (Plinthina beyonceae), η σαρανταποδαρούσα της Τέιλορ Σουίφτ (Nannaria swiftae), η σφήκα της Σακίρα (Aleiodes shakirae), η αράχνη των Pink Floyd (Pinkfloydia), το φίδι του Χάρισον Φορντ (Tachymenoides harrisonfordi) και ο βάτραχος του βασιλιά Καρόλου (Hyloscirtus princecharlesi).
Τι γίνεται, όμως, αν οι Pink Floyd έχουν αραχνοφοβία ή η Μπιγιονσέ θίγεται για τη συσχέτισή της –έστω με αυτόν τον τιμητικό τρόπο– με ένα ενοχλητικό εξωπαράσιτο; Ή τι πρέπει να συμβεί όταν ένα κατά τα άλλα αθώο είδος απειλείται με εξαφάνιση ακριβώς λόγω της ονομασίας του;
Κατά καιρούς υπήρξαν αφορμές για να τεθεί το ζήτημα ρατσιστικών, σεξιστικών ή με κάποιο τρόπο προσβλητικών ονομασιών στην επιστήμη. Προσφάτως, μια ομάδα παλαιοντολόγων το έθεσε σε πιο επίσημη βάση, ζητώντας αυστηρότερο πλαίσιο ονομασιών στη ζωολογία και ενδεχομένως τροποποιήσεις στους προβληματικούς τίτλους ειδών.
Αφορμή για μια αρχή στον δημόσιο διάλογο στάθηκε η επέτειος από την ονομασία του πρώτου δεινοσαύρου, του μεγαλόσαυρου, πριν από 200 χρόνια.
Eνας από τους επιστήμονες που συνυπέγραψαν τη σχετική πρόδρομη δημοσίευση όπου τίθεται εν αμφιβόλω το παρωχημένο σύστημα ονοματολογίας είναι ο Βαγγέλης Βλάχος (αριστερά), παλαιοντολόγος στο Museo Paleontológico Egidio Feruglio της Αργεντινής.
Υπάρχει μια μερίδα επιστημόνων που αμφισβητεί τα κακώς κείμενα και θα ήθελε να τα αλλάξει, και «υπάρχει απέναντι μια συντηρητική ομάδα, συνήθως αποτελούμενη από λευκούς, μεγαλύτερης ηλικίας άνδρες που υποτιμούν το ζήτημα ως πολύ “woke”. Εμάς μας το έχουν πει κιόλας: Είστε οι τρελοί woke παλαιοντολόγοι που θέλετε να ακυρώσετε τον Τ-Rex», λέει ο κ. Βλάχος που, εξηγώντας την ετυμολογία του Τυραννόσαυρου, διερωτάται: «Γιατί να μαθαίνουν τα παιδιά μας πως το να είσαι τύραννος είναι κουλ;».
Οπως λέει, οι επιστήμονες που άνοιξαν τη συζήτηση με την πρόδρομη ανακοίνωσή τους «απλώς προσπαθούμε να γίνουμε η φωνή στο επιστημονικό κομμάτι που μας αναλογεί, αλλά με δεδομένα. Δηλαδή δεν υποδεικνύουμε τι πρέπει ή δεν πρέπει να γίνει. Προτείνουμε τρόπους, στην περίπτωση που κάτι γίνει».
Η χαρά της ανακάλυψης και το… inclusion στη ζωολογία
Οταν ο Κάρολος Λινναίος, ο Σουηδός βοτανολόγος και φυσιοδίφης, έθετε, στα μέσα του 18ου αιώνα, τις βάσεις της σύγχρονης ταξινομίας, προφανώς δεν φανταζόταν πως θα ερχόταν μια μέρα που η πολιτική ορθότητα θα έκρινε την πορεία της ονοματολογίας των ειδών.
Κάπως έτσι, σήμερα αναρωτιόμαστε τι σχέση έχει ένα σκαθάρι με τους νεοναζί, ένας σαργός με μία developer και ο Χάρισον Φορντ με τα φίδια; Ο παλαιοντολόγος Βαγγέλης Βλάχος λύνει τον γόρδιο δεσμό της επιστημονικής ονοματολογίας και εξηγεί γιατί δεν είναι «τρελοί woke» όσοι θέλουν να αλλάξουν αναχρονιστικές αντιλήψεις που προσβάλλουν πολλούς.
– Τι εννοούμε με την ονοματολογία;
– Η ονοματολογία σημαίνει πως στον πλανήτη μας υπάρχουν τώρα και υπήρχαν κατά το παρελθόν διάφορα είδη ζώων, φυτών, οργανισμών. Εχουμε αποφασίσει πως καθένα από αυτά τα είδη θα πρέπει να έχει ένα επιστημονικό όνομα που θα είναι μοναδικό και δεν θα μπορεί να μπερδευτεί με κανένα άλλο. Αυτό ξεκίνησε από το 1758 με τον Κάρολο Λινναίο, ο οποίος έφτιαξε αυτό το σύστημα κατά το οποίο όλα τα είδη έχουν δύο ονομασίες, το όνομα του γένους και το όνομα του είδους. Για παράδειγμα, εμείς είμαστε το γένος Homo και το είδος sapiens. Μέσα στο γένος Homo υπάρχει και ο Homo erectus και ο Homo habilis και ο H. neanderthalensis, που αποτελούν διαφορετικά είδη μέσα στο ίδιο γένος. Αυτός εφηύρε αυτό το σύστημα, το οποίο στη συνέχεια διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο. Mε αυτόν τον τρόπο, ανεξαρτήτως γλώσσας, εθνικότητας, με το που θα πεις ή θα γράψεις αυτό το είδος, οποιοσδήποτε ζωολόγος στον κόσμο μπορεί να το αναγνωρίσει».
– Υπάρχει κάποιος επίσημος, οικουμενικός φορέας για την ονομασία των ειδών;
– Υπάρχει. Είναι η Διεθνής Επιτροπή Ζωολογικής Ονοματολογίας (International Commission on Zoological Nomenclature), η οποία έχει καθορίσει κανόνες για το πώς ονομάζονται και το πώς χρησιμοποιούνται όλα αυτά τα ονόματα. Γιατί πολλές φορές χρειάζεται να λύσουμε διάφορα προβλήματα.
– Πώς δίνονται οι ονομασίες;
– Εδώ έρχεται η χαρά της ανακάλυψης. Το ελάχιστο δικαίωμα που έχει κάποιος επιστήμονας όταν ανακαλύπτει ένα νέο είδος είναι να μπορεί να το ονομάσει όπως θέλει. Και είναι ίσως το πιο σημαντικό, το πιο όμορφο που μπορεί να κάνει ένας επιστήμονας, και ιδιαίτερα ένας παλαιοντολόγος, ο οποίος έχει σχεδόν πλήρη ελευθερία στο τι μπορεί να κάνει. Μπορείς ακόμα να φτιάξεις ένα όνομα που θα είναι ένας τυχαίος συνδυασμός γραμμάτων και να μη σημαίνει τίποτα. Ή να σημαίνει.
Στο κομμάτι αυτής καθ’ αυτής της ονομασίας, η επιτροπή σού δίνει μια σχεδόν πλήρη ελευθερία. Το μόνο που μας ζητά είναι να χρησιμοποιούμε τους λατινικούς χαρακτήρες και προτείνει, χωρίς να το επιβάλλει, να χρησιμοποιούμε τα λατινικά ή τα αρχαία ελληνικά. Κι αυτό διότι είναι γλώσσες που θεωρούνται «νεκρές», δεν είναι πλέον εξελίξιμες, επομένως οι λέξεις στα λατινικά και τα αρχαία ελληνικά δεν αλλάζουν νόημα, δεν προστίθενται νέες ούτε αφαιρούνται.
– Είναι παγιωμένο αυτό;
– Ναι, είναι παγιωμένο, ήδη από τότε και πλέον υπάρχουν και επίσημοι κανόνες. Ομως, στο τι θα επιλέξεις, πού θα βασιστείς, πώς θα εμπνευστείς, υπάρχει απόλυτη ελευθερία. Και γι’ αυτόν τον λόγο έχουν προκύψει πάρα πολλές ενστάσεις. Βεβαίως, υπάρχει ένας κώδικας ηθικής, δηλαδή συστάσεις που ορίζουν πως δεν θα έπρεπε κανένας από εμάς να ονομάσει κάτι, το οποίο μπορεί να προσβάλει κάποιον άλλον. Γιατί η επιστήμη δεν θα έπρεπε να προσβάλλει τους υπολοίπους. Κάνει αυτή τη σύσταση, αλλά από και πέρα, αν αυτό συμβεί, δεν υπάρχει κάποιος τρόπος να το αποτρέψει ή να το διορθώσει. Εκεί είναι όλο το ζήτημα που έχει ανακύψει τα τελευταία χρόνια ανάμεσα σε κάποιους ζωολόγους και στην επιτροπή.
– Οπότε η επιτροπή αυτή καλείται να εγκρίνει αυτές τις ονομασίες – ακόμη κι αν δεν πληρούν τις προϋποθέσεις;
– Η επιτροπή εγκρίνει τους κανόνες. Οι ονομασίες εγκρίνονται στις εργασίες στα διάφορα επιστημονικά περιοδικά. Υπάρχουν κριτές και εκδότες που μπορούν να απορρίψουν ή όχι. Σε ορισμένες εξαιρετικές περιπτώσεις, αν όντως υπάρχει ένα σοβαρό λάθος ή δεν έχει τηρηθεί κάποιος κανονισμός και απειλείται η σταθερότητα της ονοματολογίας και της ταξονομίας, δημιουργούνται ειδικές υποθέσεις που πάνε στην επιτροπή αυτή, που σαν άλλο δικαστήριο της ζωολογίας και της ταξινομίας παίρνει μια απόφαση πάνω στο θέμα, απόφαση που είναι αμετάκλητη και δεσμευτική.
Προβληματικές περιπτώσεις
– Ποιο είναι το πρόβλημα με τον μεγαλόσαυρο; Θα σηκωθεί από τον τάφο του να διαμαρτυρηθεί επειδή το «μεγάλος» σε ορισμένους ακούγεται προσβλητικό;
Ο μεγαλόσαυρος ήρθε τώρα στην επικαιρότητα γιατί είναι το πρώτο είδος δεινοσαύρου που ονομάστηκε, μαζί με την ονομασία Dinosauria, πριν από 200 χρόνια. O μεγαλόσαυρος δεν αποτελεί τόσο πρόβλημα και δεν καταλαβαίνω γιατί εστιάζουν εκεί, απλώς έγινε η ευκαιρία λόγω της επετειακής εκδήλωσης που διοργανώθηκε στο Λονδίνο. Εμείς γενικά αυτό το οποίο κάναμε ήταν μία ευρύτερη μελέτη των ονομασιών των ειδών των δεινοσαύρων. Με ποιο σκεπτικό; Ηδη έχουμε αρκετούς επιστήμονες οι οποίοι τα τελευταία δέκα χρόνια λένε πως κάποια από τα ονόματα είναι προσβλητικά, δεν σέβονται κάποιες ιθαγενείς κοινότητες ή φυλές, ονομάζονται προς τιμήν εταιρειών που καταστρέφουν το περιβάλλον κ.ο.κ. ή ανθρώπων που έχουν αποδειχθεί επικίνδυνοι.
– Να δώσουμε μερικά παραδείγματα προβληματικών ονομασιών;
– Για παράδειγμα, υπάρχει το σκαθάρι Anophthalmus hitleri που ονομάστηκε προς τιμήν του Χίτλερ το 1937, επειδή ο Χίτλερ, που βρισκόταν στην εξουσία, είχε χρηματοδοτήσει την έρευνα του επιστήμονα που το ανακάλυψε σε ένα σπήλαιο των Βαλκανίων. Σήμερα, όμως, το δολιχόποδο αυτό θεωρείται ένα από τα memorabilia των ναζί, οι οποίοι πηγαίνουν στο σπήλαιο όπου ενδημεί, το συλλέγουν, το πουλούν εκατοντάδες και χιλιάδες ευρώ –γιατί έτσι θεωρούν πως διατηρούν ζωντανή τη μνήμη του Χίτλερ– σε τέτοιο σημείο ώστε το συγκεκριμένο είδος απειλείται με εξαφάνιση. Αυτό το είδος δεν έκανε κάτι κακό στον πλανήτη. Το μόνο κακό που συνέβη είναι πως το ανακάλυψε ένας επιστήμονας που τον είχε χρηματοδοτήσει ο Χίτλερ.
Υπάρχει το σκαθάρι Anophthalmus hitleri που ονομάστηκε προς τιμήν του Χίτλερ το 1937, επειδή ο Χίτλερ, που βρισκόταν στην εξουσία, είχε χρηματοδοτήσει την έρευνα του επιστήμονα που το ανακάλυψε σε ένα σπήλαιο των Βαλκανίων. Σήμερα, όμως, το δολιχόποδο αυτό θεωρείται ένα από τα memorabilia των ναζί, οι οποίοι πηγαίνουν στο σπήλαιο όπου ενδημεί, το συλλέγουν, το πουλούν εκατοντάδες και χιλιάδες ευρώ –γιατί έτσι θεωρούν πως διατηρούν ζωντανή τη μνήμη του Χίτλερ– σε τέτοιο σημείο ώστε το συγκεκριμένο είδος απειλείται με εξαφάνιση.
Αυτό που λέμε εμείς είναι πως έχουμε ευθύνη και πρέπει να το λάβουμε υπόψη μας πολύ σοβαρά. Ομως, η επιτροπή ονοματολογίας είναι πολύ συντηρητική σε αυτό, οπότε έχει ήδη απορρίψει όλες αυτές τις ιδέες, αντιτείνοντας πως, αν μπούμε σε αυτή τη διαδικασία, θα οδηγηθούμε στο χάος, κάθε τρεις και λίγο θα αλλάζουμε ονόματα. Υποστηρίζει επίσης πως τα ονόματα είναι απλώς ταμπελίτσες που βάζουμε στα απολιθώματα και δεν σημαίνουν κάτι.
Και εκεί έγκειται η μεγάλη διχογνωμία, την οποία εμείς προσπαθούμε να θίξουμε με την εργασία αυτή. Το πρώτο πράγμα το οποίο λέμε είναι ότι τα ονόματα αυτά δεν είναι απλές ταμπέλες. Είναι ονόματα που δημιουργούνται από το μηδέν και είναι υποχρεωτική η χρήση τους από όλο τον κόσμο. Κι αν αυτά τα ονόματα είναι επιτυχημένα, μπαίνουν στην ποπ κουλτούρα.
– Ενα είδος που ανήκει στην ποπ κουλτούρα;
– Το πιο κλασικό παράδειγμα είναι ο τυραννόσαυρος Ρεξ. Ο T-Rex σήμερα είναι ένα διεθνές brand name που βλέπουμε σε μπλουζάκια, κούπες, παιχνίδια κ.τ.λ. Ομως, τι σημαίνει αυτή η λέξη που την εισήγαγε ο (Χένρι) Οσμπορν το 1905 παρουσιάζοντας τον κλασικό σκελετό του δεινοσαύρου; Ο Οσμπορν, σκεπτόμενος πως βρήκε έναν σαρκοφάγο δεινόσαυρο, πιθανώς τον μεγαλύτερο όλων, τον πιο δεινό θηρευτή και κυρίαρχο, τον ονόμασε σαύρα, τύραννο και βασιλιά. Γιατί εκείνη την εποχή, 100 χρόνια πριν, εθεωρείτο σωστό, αν εσύ ήσουν δυνατός, να είσαι και τύραννος. Και το ερώτημα είναι το εξής: Πόσα παιδάκια ενδεχομένως μαθαίνουν τη λέξη τύραννος από ένα βιβλίο για τον T-Rex.; Για ποιον λόγο ο γιος μου να μάθει πως είναι κουλ να είσαι τύραννος μέσω του T-Rex; Είναι ένα όνομα το οποίο μπορεί να δώσει μιαν εσφαλμένη εντύπωση. Για τα ονόματα που δίνουμε έχουμε ευθύνη. Πέραν του επιστημονικού κομματιού, υπάρχει και διδακτικό.
Ενα άλλο παράδειγμα: Προσφάτως η Αργεντινή κέρδισε το Μουντιάλ μετά από τόσα χρόνια. Και πολλοί συνάδελφοί μου έσπευσαν να ονομάσουν απολιθώματα, βατράχους, φίδια, δεινόσαυρους, Μέσι και Μαρτίνες. Ωραία ως εδώ. Ο Μέσι, όμως, είναι ένα brand name σήμερα. Kερδίζει το διπλάσιο απ’ ό,τι βγάζει παίζοντας μπάλα από τη χρήση του ονόματός του, που είναι πλέον trademark. Εσύ το «Μέσι» το χρησιμοποιείς για να γίνει πιο γνωστή η δουλειά σου, στην ουσία όμως ο Μέσι έχει διαφυγόντα κέρδη από αυτό. Οι περισσότεροι πάνε και ονομάζουν τώρα διάφορα είδη Μπιγιονσέ, Χάρισον Φορντ, Μέσι, χωρίς ποτέ να ζητήσουν την άδεια. Αύριο, μπορεί να σου κάνει μήνυση ο Μέσι, μετρώντας τα ποστ που έκανες με το δικό του trademark και τα χρήματα που αποκόμισες και ζητώντας μερίδιο. Επομένως, υπάρχουν και τέτοιες προεκτάσεις που θίγουμε. Δεν λέμε σώνει και καλά να αλλάξουν οι ονομασίες, απλώς αναδεικνύουμε το ζήτημα.
– Μερικά ακόμη παραδείγματα προβληματικών περιπτώσεων;
– Εχουμε περιπτώσεις όπου κάποιος έχει ονομάσει είδη από πρόσωπα που ήταν ρατσιστές ή σεξιστές ή καταδικασμένοι για εγκλήματα. Και υπάρχουν καταγγελίες από θύματά τους που λένε πως δεν μπορούν να βλέπουν το όνομά τους, τους προκαλεί ζημιά το να τιμάται ο τάδε (βιαστής κ.λπ.) με ένα είδος που θα μείνει στο πάνθεον της επιστήμης.
Εχουμε άλλες περιπτώσεις όπου έχουν τιμηθεί εταιρείες που ευθύνονται για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, υπήρχε στην Αργεντινή ο Petrobrasaurus, από την εταιρεία πετρελαϊκών ειδών Petrobras, η οποία ευθύνεται για την καταστροφή όχι μόνο του περιβάλλοντος, αλλά και γηγενών πληθυσμών που τους εκδίωξαν από τη γη τους για να την καρπωθούν. Αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν και στις ΗΠΑ με Ινδιάνους και άλλες ιθαγενείς φυλές.
Σε αυτή την περίπτωση εμπίπτουν και τα ονόματα από αποικιοκράτες, που έχουν μετονομάσει με δικά τους ονόματα περιοχές, με αποτέλεσμα κάποιοι επιστήμονες που θέλησαν να δώσουν στο είδος τους τίτλο εντοπιότητας να το ονομάσουν με το αποικιοκρατικό όνομα της περιοχής και όχι το αυθεντικό.
Υπήρχε μια περίπτωση επιστήμονα που ανακάλυψε έναν δεινόσαυρο και ήθελε να τον χαρακτηρίσει όμορφο. Για να πει ότι είναι όμορφος, τον ονόμασε «Ηellenikorhinus» (δηλαδή, ελληνική μύτη), διότι θεωρεί πως η ελληνική μύτη είναι ένα σύμβολο ομορφιάς. Θυμίζουμε, όμως, πως κάποια άλλη στιγμή για το σχήμα της μύτης κάποιας άλλης φυλής έγινε το Ολοκαύτωμα.
Επομένως δεν μπορούμε να παίρνουμε χαρακτηριστικά του προσώπου, κάποιας φυλής, κάποιας ομάδας ανθρώπων και να τους προσδίδουμε χαρακτήρα ομορφιάς ή ασχήμιας. Αυτό είναι κάτι ρατσιστικό και δεν θα έπρεπε ένας επιστήμονας να το προμοτάρει. Υπάρχουν χίλιες δυο λέξεις στα ελληνικά, στα αρχαία ελληνικά λατινικά, σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα για να χαρακτηρίσουμε την ομορφιά.
– Ποια είναι η τάση στα ονόματα;
– Τις τελευταίες δεκαετίες βλέπουμε την τάση τα περισσότερα ονόματα δεινοσαύρων να βασίζονται σε πρόσωπα – συνεπώς αυξάνεται και η πιθανότητα αστοχίας.
Ως προς το φύλο, σε ένα ποσοστό 80-85% τιμώνται άνδρες αντί για γυναίκες. Εχουμε εντοπίσει επίσης πολλές περιπτώσεις που, ενώ τιμώνται γυναίκες, επιλέγεται το επίθετο του συζύγου τους, όχι το δικό τους, κάτι που εμείς θεωρούμε –και νομίζω ορθώς– υποτιμητικό.
Εχουμε συνάδελφο που γελάει διαρκώς με αυτό. Οπως λέει η Ζούλμα Μπραντόνι ντε Γκασπαρίνι (Zulma Nélida Brandoni de Gasparini), την εποχή που ανακαλύφθηκε το είδος που ονομάστηκε προς τιμήν της «Gasparinisaura» (η σαύρα της Γκασπαρίνι), ήταν παντρεμένη και υπέγραφε έτσι. Ομως, μετά το διαζύγιό της, πλέον είναι σαν να τιμάται ο πρώην σύζυγός της.
Είναι θέματα λεπτά που κάποιος θα πει, έλα μωρέ, με τι ασχολείσαι. Ομως, εμείς επιμένουμε πως πλέον χρειάζεται να ασχοληθούμε, και καλό είναι που η κοινωνία μας, προσπαθώντας να προωθήσει την ισότητα, τον σεβασμό στη διαφορετικότητα, συζητά αυτά τα πράγματα. Πρέπει να συζητηθούν. Δεν είναι τόσο σοβαρά προβλήματα σε αριθμούς, όπως λένε, και στην τελική, ακόμη και σ’ αυτό βλέπουμε την ίδια ακριβώς συμπεριφορά όπως και σε οτιδήποτε προοδευτικό.
Τι προτείνουν οι «τρελοί, woke παλαιοντολόγοι»
– Εσείς τι προτείνετε;
– Υπάρχει μια μερίδα ανθρώπων που λένε πως αυτό δεν μου αρέσει και θα ήθελα να το αλλάξω και υπάρχει απέναντί τους μια συντηρητική ομάδα, συνήθως αποτελούμενη από άνδρες, λευκούς, μεγαλύτερης ηλικίας, άνδρες που υποτιμούν το ζήτημα ως πολύ «woke». Μας το έχουν πει κιόλας: Είστε οι τρελοί woke παλαιοντολόγοι που θέλετε να ακυρώσετε τον T-Rex. Εμείς λέμε όχι, απλώς αναρωτιόμαστε: Γιατί να μαθαίνουν τα παιδιά μας το να είσαι τύραννος είναι κουλ; Δεν είναι κουλ. Θα μου πεις… «Είστε η τελευταία τρύπα του ζουρνά», που λέμε εμείς στην Καρδίτσα, ποιος ασχολείται με τα ονόματα των δεινοσαύρων… Ναι. Απλώς η συζήτηση που γίνεται, γίνεται σε πάρα πολλά επίπεδα στην κοινωνία. Ο τρόπος που λειτουργούσαν οι συντηρητικές κοινωνίες προσβάλλουν και δημιουργούν πρόβλημα σε πάρα πολύ κόσμο που σήμερα θέλει να εκφραστεί, βρίσκει τη φωνή του και έχει κάθε δικαίωμα να βάλει ένα όριο στα πράγματα που προσβάλλουν.
Εμείς αναδεικνύουμε ένα πρόβλημα. Δεν σημαίνει πως αύριο αυτά, σώνει και καλά, θα πρέπει να αλλάξουμε τα ονόματα. Ομως, τουλάχιστον πρέπει να κάνουμε αυτή τη συζήτηση. Και κυρίως για το μέλλον να φτιάξουμε μια σειρά κανόνων όπου θα λέμε τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνουμε.
Για παράδειγμα, αν μπορούμε να αποφύγουμε να ονομάσουμε κάτι προς τιμήν ενός ανθρώπου, καλό είναι να το αποφύγουμε. Γιατί δεν ξέρουμε αυτός ο άνθρωπος τι είναι. Ή και να ξέρουμε σήμερα, μπορεί σε πενήντα χρόνια να μάθουμε κάτι διαφορετικό γι’ αυτόν. Μπορούμε να τον τιμήσουμε στις ευχαριστίες, δεν υπάρχει λόγος να δώσουμε το όνομά του. Αν παρ’ όλα αυτά εμείς θέλουμε να ονομάσουμε κάτι προς τιμήν ενός ανθρώπου, και αυτός ο άνθρωπος ζει, πρέπει να τον ρωτήσουμε.
Εχουμε περιπτώσεις όπου έχουν τιμηθεί άνθρωποι που δεν είχαν δώσει τη συγκατάθεσή τους. Υπάρχει για παράδειγμα η Αλεξάνδρα Ελμπάκιαν (Alexandra Asanovna Elbakyan) που έχει δημιουργήσει το Sci-Hub, μια ιστοσελίδα πειρατική μέσω της οποίας μπορεί ο οποιοσδήποτε να κατεβάζει χωρίς να πληρώσει τις επιστημονικές εργασίες που είναι κλειδωμένες από τα περιοδικά. Θεωρείται η πειρατής της επιστήμης, ένα πολύ μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας τη θεωρεί ηρωίδα, γιατί δίνει σε πολύ κόσμο πρόσβαση στην επιστήμη. Ενας συνάδελφος από την Αργεντινή που ανακάλυψε ένα είδος ψαριού (κάτι σαν σαργό), το ονόμασε προς τιμήν της για την προσφορά της στην ελεύθερη επιστήμη, χωρίς όμως να τη ρωτήσει. Την επόμενη ημέρα η Αλεξάνδρα έκανε μια δημόσια τοποθέτηση λέγοντας είχε προσβληθεί γιατί στο Καζακστάν, απ’ όπου κατάγεται, όταν θέλουν να πουν πως κάποιος είναι άσχημος, λένε πως είναι σαν σαργός.
– Με αφορμή την περίπτωση που αναφέρεις, η Αλεξάνδρα είναι πράγματι ηρωίδα, π.χ. για εμένα που μου δίνει πρόσβαση στο Nature, όμως, για άλλους δεν είναι. Ποιος αποφασίζει αν η Αλεξάνδρα –ή η κάθε Αλεξάνδρα– είναι στη σωστή πλευρά της Ιστορίας ώστε να τιμηθεί με μια ονομασία; Δεν είναι υπερβολικά υποκειμενικό;
– Πολύ καλή ερώτηση. Εμείς αυτό το οποίο λέμε είναι: Πρώτον, πρέπει να έχουμε μια σειρά κανόνων, τι να κάνουμε και τι όχι. Εν προκειμένω, επιμένουμε πως πρέπει να υπάρχει συγκατάθεση από το άτομο ενδιαφέροντος – να του έχεις εξηγήσει γιατί θέλεις να το ονομάσεις έτσι, και να σου έχει δώσει εγγράφως άδεια συγκατάθεσης. Αν αυτό το πρόσωπο δεν είναι εν ζωή, να υπάρχει άδεια από τον πλησιέστερο συγγενή του ή από κάποιο ίδρυμα ή μουσείο προς τιμήν του.
Δεύτερον, προτείνουμε τη δημιουργία ενός παρατηρητηρίου ονομάτων, μια ψηφιακή πλατφόρμα ελεύθερης πρόσβασης, όπου στην εκάστοτε πρόταση του εκάστοτε επιστήμονα με την άδειά του θα τίθεται το ερώτημα αν υπάρχει κάποιος που διαφωνεί και ο οποίος θα πρέπει να εκδηλώσει την αντίρρησή του μέσα σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Στην περίπτωση που προκύψει κάποιο πρόβλημα, ιδιωτικά θα στέλνεται ο λόγος στον επιστήμονα. Με το πέρας του χρονικού διαστήματος, –εβδομάδων ή μηνών, θα καθοριστεί–, αν υπάρχει –με τεκμηρίωση, όχι τρολ– έστω και μία αρνητική άποψη, δεν θα γίνεται δεκτή η πρόταση ονομασίας. Και πάντα στο περιοδικό δημοσίευσης να στέλνεται και η βεβαίωση αυτή του παρατηρητηρίου. Εστω αυτό. Ενας έλεγχος προκειμένου να αποφεύγονται αστοχίες που γίνονται καλοπροαίρετα και εν αγνοία πολλών.
Επίσης, κάτι άλλο που προτείνουμε είναι να μπορούν να υπάρξουν αλλαγές στα ήδη υπάρχοντα ονόματα που είναι προσβλητικά. Σήμερα, με τους κανόνες που έχουμε, δεν μπορούν να αλλάξουν. Ομως, εμείς θεωρούμε πως αυτό δεν είναι σωστό, πρέπει να υπάρχει μια σειρά κανόνων που επιτρέπουν αλλαγές – όπως ισχύει σε άλλες περιπτώσεις, π.χ. γραμματικών λαθών. Και προτείνουμε πώς μπορούν να γίνουν αυτές οι αλλαγές, πάντα σε συνεννόηση και πάντα με λήψη συγκεκριμένης απόφασης.
Προτείνουμε όλη αυτή η σειρά κανόνων και συμβουλών να ενσωματωθούν στον κώδικα σαν ένα παράρτημα και να είναι υποχρεωτικό για τα επιστημονικά περιοδικά να τσεκάρουν πως το όνομα που προτείνεται για δημοσίευση έχει εγκριθεί και δεν προκαλεί αντιδράσεις. Ταυτόχρονα, λέμε πως σε όλα αυτά τα περιοδικά θα πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον ένας ειδικός σε θέματα ονοματολογίας ο οποίος να ελέγχει όλα αυτά.
Προτείνουμε επίσης να αναγνωριστεί ως όρος –γιατί η αναγνώριση ενός όρου είναι το πρώτο βήμα για να λύσεις ένα πρόβλημα– μαζί με το συνώνυμο, το παρώνυμο, το ομώνυμο, το «δυσώνυμο». Μια ελληνική λέξη που σημαίνει ένα όνομα που έχει φτιαχτεί με λάθος τρόπο – και έστω κι αυτό να είναι αρκετό για την ευαισθητοποίηση του κόσμου ή τη μη περίληψη του δυσώνυμου αυτού σε ένα ντοκιμαντέρ ή σε ένα παιδικό βιβλίο.
Και αυτό που δείχνουμε με την προδημοσίευσή μας είναι πως, έχοντας εξετάσει εξονυχιστικά πάνω από 2.000 ονόματα δεινοσαύρων που έχουν δημοσιευθεί τα τελευταία 200 χρόνια, έχουμε βρει λιγότερα από 30 ονόματα τα οποία είναι στο όριο. Και από αυτά τα τριάντα, αν μας έλεγες αύριο, πόσα από αυτά πρέπει να αλλάξουν γιατί είναι όντως σοβαρά, είναι λιγότερα από 3-4.
– Ναι, αλλά αν διορθωθεί στο πεδίο της παλαιοντολογίας –ή των δεινοσαύρων συγκεκριμένα– δεν θα ανοίξει τον «ασκό του Αιόλου» και για άλλους τομείς; Τη χημεία, τη φυσική, την αστρονομία φερ’ ειπείν;
– Πλέον μιλάμε μόνο για ζωολογία, γιατί στη ζωολογία υπάρχουν αυτού του είδους τα ονόματα. Βέβαια, οι άλλες επιστήμες έχουν τη δική τους ονοματολογία. Ομως, για παράδειγμα στη χημεία επίσης υπάρχει η χημική ονοματολογία, είναι όλα τα ονόματα των στοιχείων. Εκεί δεν σου επιτρέπουν να ονομάσεις ένα καινούργιο στοιχείο με κάτι προσβλητικό, εφόσον τα χημικά στοιχεία τα βλέπουμε σε όλη την εκπαίδευση, σε όλο τον πλανήτη. Αν ανακαλύψω ένα νέο στοιχείο, δεν μου επιτρέπεται, ας πούμε, να το ονομάσω ναζίδιο. Στη ζωολογία και τη φυτολογία, όμως, θα επιτρεπόταν.
– Με λίγα λόγια, inclusion στη ζωολογία.
– Ακριβώς. Αυτό αφορά αυτή η εργασία, για την οποία έχουμε αντιμετωπίσει πολύ μεγάλο πόλεμο από την επιτροπή της ονοματολογίας, στον δικό μας μικρόκοσμο των μερικών εκατοντάδων παλαιοντολόγων στον πλανήτη.
– Πόσοι ήσαστε όσοι συμμετείχατε στην εργασία;
– Εμείς ήμαστε μια ομάδα 14, ενδεχομένως και περισσότερων, ατόμων. Ομως, στην ομάδα εντάξαμε και ανθρώπους που ήταν εκτός δικής μας επιστήμης, αλλά ειδικοί σε κάποιες όχι τόσο συνηθισμένες γλώσσες. Για παράδειγμα, υπήρχε ένα όνομα δεινοσαύρου από την Αφρική που είχε προκύψει από τη γλώσσα των Ζουλού. Ομως, αυτοί οι οποίοι έδωσαν το όνομα δεν συμβουλεύτηκαν κάποιον ειδικό, με αποτέλεσμα να το γράψουν λάθος και να είναι κάτι προσβλητικό για τους Ζουλού. Επομένως, εντάξαμε έναν άνθρωπο που είναι γηγενής και γνωρίζει αυτή τη γλώσσα για να το εξηγήσει αυτό το θέμα.
Εχουμε άλλες περιπτώσεις, όπου για να ονομάσεις κάποιο είδος με μια γλώσσα φυλής, ιδίως σε περιοχές της Ωκεανίας, χρειάζεται την άδεια του αρχηγού της φυλής, ειδάλλως δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις τη γλώσσα τους, γιατί είναι κομμάτι του πολιτισμού τους και έτσι τους προσβάλλεις. Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί που το έκαναν, γι’ αυτό και έχουμε μαζί μας έναν επιστήμονα που γνωρίζει όλη αυτή την εθιμοτυπία.
– Εχεις υπάρξει νονός εσύ;
– Ναι, έχω ονομάσει τρία ονόματα γενών και νομίζω οκτώ ή εννιά διαφορετικά είδη.
– Τα οποία ποια είναι;
– Η ειδικότητά μου είναι οι γιγαντιαίες χερσαίες χελώνες. Για παράδειγμα, έχουμε ονομάσει «τιτανοχελώνες» μια ομάδα τέτοιων χελωνών που έζησαν πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Είναι ένα όνομα καινούργιο που το φτιάξαμε με έναν Ισπανό συνάδελφο. Και εδώ στην Ελλάδα έχω ονομάσει ένα καινούργιο είδος Τιτανοχελώνα Bacharidisi (η τιτανοχελώνα του Μπαχαρίδη, προς τιμήν του ζωγράφου, χαράκτη και γλύπτη Νίκου Μπαχαρίδη που την ανακάλυψε). Επειτα, ονομάσαμε ένα νέο είδος νεροχελώνας Mauremys aristotelica (η «αριστετολική μαυροχελώνα», επειδή ανακαλύφθηκε το έτος επετείου από τη γέννηση του Αριστοτέλη και η οποία αφθονούσε στο μέρος που είχε γεννηθεί και ζούσε ο Αριστοτέλης).
Η διαδικασία της ονομασίας είναι σαν να προσπαθείς να ονομάσεις το παιδί σου, είναι μια διεργασία πολύ παραγωγική και όμορφη να είσαι νονός ή να βοηθάς να ονομαστεί ένα είδος. Ανοίγεις βιβλία ιστορίας, ανοίγεις αρχαιοελληνικά λεξικά, θυμάσαι το σχολείο, μιλάς με συναδέλφους. Επομένως, εφόσον είναι τόσο ωραία διαδικασία, καλό είναι να μην τη χρησιμοποιούμε καταχρηστικά για να κερδίσουμε κλικ ή εντυπώσεις. Η ελληνική γλώσσα και τα αρχαία ελληνικά είναι κάτι τόσο όμορφο που σου δίνει άπειρες ευκαιρίες χωρίς να χρειάζεται να καταφύγουμε στην εξαίρεση, προκαλώντας.