Στις 26 Νοεμβρίου 1975 ο Αλεξάντρ Ζολιέν γεννιέται σε ελβετικό νοσοκομείο με περιέλιξη του ομφάλιου λώρου, που του προκαλεί μόνιμη βλάβη στην κίνηση και την ομιλία. Για τα επόμενα 17 χρόνια φιλοξενείται σε ιδρύματα αποκατάστασης αναπήρων, μακριά από την οικογένειά του και λαμβάνει ειδική θεραπεία. Ο ίδιος, όμως, δεν το βάζει κάτω και μεταμορφώνει την αναπηρία του σε λογοτεχνικό χάρισμα. Ο φιλόσοφος Σωκράτης, αναφέρει στη συνέντευξή του στην «Κ», τον δίδαξε να ξεφεύγει από περίπλοκες καταστάσεις, ενώ ο Αριστοτέλης και ο Επίκτητος ήταν από τους καλύτερούς του φίλους.
Ο «βασανισμένος» νέος, μέσα από τη μελέτη της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, σπάει τα σωματικά δεσμά και αντανακλά τη δύναμη της θέλησης μέσα από τη γραφή φιλοσοφικών δοκιμίων με τη χρήση του προφορικού λόγου. Είκοσι πέντε χρόνια από το πρώτο του έργο, ο Ζολιέν αποτελεί έναν από τους πιο αναγνωρισμένους στοχαστές, με τη γαλλική ακαδημία να τον βραβεύει με το βραβείο Mottart (2000) και το 2010 να λαμβάνει το βραβείο Pierre-Simon για την προσφορά του στην «ηθική» και την «κοινωνία».
Σήμερα, ο άλλοτε «προβληματικός» και «δαχτυλοδεικτούμενος» νέος γίνεται παράδειγμα μίμησης για τα άτομα με κινητικές δυσκολίες, ενώ μέρος της ζωής του ενσαρκώνεται στην ταινία «Beautifull Minds», με τον ίδιο συμπρωταγωνιστή.
Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του στα ελληνικά, «Η δόμηση του εαυτού», ο κ. Ζολιέν ανοίγεται στην «Κ» και μεταδίδει το μήνυμα της συμπερίληψης των ατόμων με αναπηρία.
– Κε Ζολιέν, το ταξίδι σας στον κόσμο της φιλοσοφίας έχει εμπνεύσει χιλιάδες συμπολίτες μας να αναζητήσουν την ευτυχία μέσω της γραφής. Ποια ήταν η κινητήρια δύναμη που σας παρότρυνε να ξεκινήσετε τη φιλοσοφική σας καριέρα και ποια σημασία έχει για εσάς η φιλοσοφία;
– Στα τρία μου χρόνια κυριολεκτικά με πέταξαν σε ένα ίδρυμα αναπήρων. Hταν τρομερός ο αποχωρισμός από τον αδελφό μου και τους γονείς μου. Η καλοσύνη, όμως, όσων γνώριζαν την ίδια δυστυχία με μένα, με συγκίνησε. Από πολύ νωρίς ένιωσα την ανάγκη να βρω έναν στόχο, ένα νόημα στη ζωή μου, μια πυξίδα. Δεν ήμουν καλός στο σχολείο.
Μια μέρα έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο που αναφερόταν στον Σωκράτη. Αυτό το συναπάντημα μου άλλαξε τη ζωή. Το «Γνώθι σ’ αυτόν», το «Ουδείς εκών κακός», αποφθέγματα ίσως κοινότοπα, που όμως καθόρισαν το μέλλον μου: πασχίζω να ζω καλύτερος παρά να ζω καλύτερα.
Στα δικά μου μάτια η φιλοσοφία είναι η τέχνη του ζην, προπόνηση, πνευματικές ασκήσεις. «Φιλοσοφείν, σημαίνει προσεγγίζω τη σοφία, αποδεσμεύομαι από θλιβερά πάθη, απελευθερώνομαι από προκαταλήψεις και γεύομαι τη ζωή ως καλή». Τότε όπως και τώρα, πρόκειται για τη σωτηρία μου. Σημαίνει επίσης ότι δεσμεύομαι και προσπαθώ να κτίσω μια κοινωνία δίκαιη, πιο αλληλέγγυα. Πάντως, πιστεύω ότι πρόκειται για μια μεγάλη παρεξήγηση όταν νομίζουμε ότι «φιλοσοφείν» σημαίνει «κρύβομαι στη γωνιά μου, ατενίζω τον κόσμο από ένα ακρωτήρι», ενώ αντίθετα, από αυτή προκύπτει η ανάγκη να πέσουμε στο νερό, να βοηθήσουμε, να στηρίξουμε ο ένας τον άλλον, να δεσμευόμαστε.
– Πώς το φιλοσοφικό σας υπόβαθρο και η αλληλεπίδρασή σας με την αρχαία ελληνική λογοτεχνία επηρέασαν την οπτική σας για τη ζωή και την προσωπική σας εξέλιξη;
– Ντρέπομαι να επικαλούμαι την ελληνική φιλοσοφία γιατί δεν κατέχω σε βάθος αυτή την αρχαία γλώσσα, κάθε άλλο. Η σχέση μου, εξάλλου, με τη φιλοσοφία είναι κυρίως συναισθηματική. Στα μάτια μου ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης, ο Επίκτητος, ο Επίκουρος είναι πρωτίστως φίλοι. Με βοήθησαν όταν ήμουν νέος, ενώ υπάρχουν φορές που φαντάζομαι ότι μιλώ μαζί τους, προσπαθώντας να απεγκλωβιστώ από περίπλοκες καταστάσεις. Η φιλοσοφία είναι καθημερινή άσκηση.
– Ποιος φιλόσοφος από την αρχαία ή τη σύγχρονη φιλοσοφία επηρέασε περισσότερο το έργο σας;
– Ο Σωκράτης αρχικά. Το «Γνώθι σ’ αυτόν», δηλαδή η παρότρυνση να ζούμε καλύτεροι από το να ζούμε καλύτερα, άνοιξε ένα μονοπάτι. Δίδαξε στον ανερμάτιστο έφηβο, που ήμουν κάποτε, έναν δρόμο που ακολουθώντας τον θα μπορούσε να απαλλαγεί από προκαταλήψεις και θλιβερά πάθη. Ο Νίτσε ήταν κι αυτός πολύ υποστηρικτικός, καθώς καταγγέλλει την παραίτηση, τις ψευδαισθήσεις και ταυτόχρονα ενθαρρύνει την «amor fati», την αγάπη της μοίρας. Μου αρέσει αυτή η λεπτή ισορροπία, γιατί μας καλεί να αγαπάμε τη ζωή και, ταυτόχρονα, να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας και να πάμε προς το καλύτερο.
Επίσης, χρησιμοποίησα την «Ηθική» του Σπινόζα ως φωτεινό μονοπάτι προς την απελευθέρωση. Τον ύμνο του στη χαρά σαν κινητήριο δύναμη, πηδάλιο ζωής. Ο Σπινόζα καταδικάζει τα θλιβερά πάθη, όπως την ενοχή. Επισημαίνει ότι δεν πρέπει ούτε να καταδικάζουμε ούτε να θρηνούμε ούτε να χλευάζουμε, αλλά να κατανοούμε, να βλέπουμε τους ντετερμινισμούς που μας αποξενώνουν και να απελευθερωνόμαστε βήμα βήμα.
Μια μέρα έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο που αναφερόταν στον Σωκράτη. Αυτό το συναπάντημα μου άλλαξε τη ζωή. Το «Γνώθι σ’ αυτόν», το «Ουδείς εκών κακός», αποφθέγματα ίσως κοινότοπα, που όμως καθόρισαν το μέλλον μου: πασχίζω να ζω καλύτερος παρά να ζω καλύτερα.
– Τι σας εμπνέει και σας παρακινεί να μοιράζεστε καθημερινά τους προβληματισμούς σας και ποια διαδικασία ακολουθείτε όταν γράφετε ένα βιβλίο;
– Η «ύπαρξη» είναι λίγο σαν ένα εργαστήριο όπου, σεμνά, με τις δυνάμεις της ημέρας και χάρη στον άλλον, κινούμαστε προς τη σοφία. Αυτό που με βοηθάει, βέβαια, είναι οι συναναστροφές μου. Χθες, για παράδειγμα, συνομιλούσα στο Skype με έναν Ιησουίτη από τη Βοστώνη. Η ζωή μου είναι ένα πήγαινε-έλα από την εμπειρία της αναπηρίας στη φιλοσοφική παράδοση. Προσπαθώ να εφαρμόσω τη θεωρία στην πράξη, προσαρμόζοντάς την παράλληλα στις δυνάμεις και τους πόρους της ημέρας. Αλλά η φιλοσοφία είναι πάντα εκεί για να με βοηθήσει να σωθώ.
Στο ίδρυμα, όταν ένιωθα μόνος και απελπισμένος, είχα τη διαίσθηση ότι η εμπειρία μου θα μπορούσε να βοηθήσει, κάπου να χρησιμεύσει και ήταν απολύτως φυσικό, χάρη στους φίλους μου, να αρχίσω να γράφω ή μάλλον να υπαγορεύω… Νομίζω ότι το να γράφω για όλα αυτά με βοηθάει να αντέξω τη σκληρή πλευρά της ζωής, να κάνω κάτι με αυτή, το να βοηθήσω έναν αναγνώστη μού δίνει μεγάλη ευχαρίστηση, είναι κάτι που με θρέφει.
– Στα βιβλία σας, όπως και στην ταινία «Beautiful Minds», αντιμετωπίζετε τα προβλήματα με θάρρος και θετική ενέργεια. Από πού πηγάζει η χαρά σας για τη ζωή και ποιους θα αναφέρατε ως τους πυλώνες της ευτυχίας;
– Οσο περισσότερο το σκέφτομαι και όσο περισσότερο προσπαθώ να βρω την πεμπτουσία της πρακτικής, τελικά τρεις αρχές μού έρχονται στο μυαλό και στην ψυχή: πρώτον, ξεκινήστε, υιοθετήστε ένα πνευματικό μονοπάτι και εξασκηθείτε. Δεύτερον, περιβάλλετε καλά τον εαυτό σας. Το «ζεν» μιλάει για τους καλούς φίλους, ενώ ο Αριστοτέλης δείχνει επίσης πώς η αληθινή και αυθεντική φιλία μπορεί να μας βοηθήσει να τελειοποιήσουμε τον εαυτό μας. Τρίτον, δεσμευτείτε, ενστερνιστείτε την αλληλεγγύη και τη γενναιοδωρία στη ζωή σας.
– Στο βιβλίο σας «Η δόμηση του εαυτού» απευθύνεστε στην «Κυρία Φιλοσοφία», στην «Κυρία Φόβο» και στον «Θάνατο». Θα συμφωνούσατε με την άποψη ότι η φιλοσοφία είναι ένας χρήσιμος τρόπος για να βελτιώσει κανείς τη ζωή του;
– Στο ίδρυμα, όταν τα πράγματα δεν πήγαιναν πολύ καλά, συνήθιζα να μιλώ με τον Σωκράτη. Ο Πλάτων λέει στα κείμενα ότι το να φιλοσοφείς είναι να διεξάγεις έναν εσωτερικό διάλογο. Και μπροστά στις αντιξοότητες ανακαλώ συχνά στη φαντασία μου τους μεγάλους στοχαστές. Ο Σωκράτης, ο Επίκτητος, ο Σπινόζα και ο Μοντέν κατά κάποιον τρόπο με βοήθησαν να επιβιώσω.
Η διατριβή μου στο πανεπιστήμιο ήταν πάνω στον Βοήθιο. Αυτός ο Ρωμαίος φιλόσοφος καταδικάστηκε σε θάνατο. Κι ενώ περιμένει την εκτέλεσή του, φαντάζεται έναν διάλογο με την «Κυρία Φιλοσοφία» αυτοπροσώπως. Του παρέχει εργαλεία, αντλώντας τα από το οπλοστάσιο των Επικούρειων, των Στωικών και των Σκεπτικιστών. Τον βοηθάει να συνειδητοποιήσει ότι υπάρχει μια καλοπροαίρετη πρόνοια στη ζωή και στον κόσμο. Ο εσωτερικός διάλογος είναι ζωτικής σημασίας. Πολύ συχνά ακούω τη φωνή του φόβου, τη φωνή του τραύματος, τη φωνή της απαισιοδοξίας. Ετσι, ο διάλογος με τη φιλοσοφική και πνευματική παράδοση είναι μια θαυμάσια θεραπεία-σοκ για το άγχος.
– Κατά τη γνώμη σας, πώς μπορεί η κοινωνία να προάγει ένα περιβάλλον με μεγαλύτερη συμμετοχή και κατανόηση για τα άτομα με αναπηρία; Και τι μας διδάσκει η φιλοσοφία σχετικά με τη συμπεριληπτικότητα;
– Η Βικτορίν, η κόρη μου, ξεκίνησε τις σπουδές της στην κοινωνιολογία. Για να μοιραστώ το πάθος της, έχωσα τη μύτη μου σε βιβλία σχετικά με το θέμα. Ηταν μια αποκάλυψη. Μέχρι τώρα πίστευα ότι έπρεπε και ότι μπορούσα να αντιμετωπίσω το θέμα της αναπηρίας αποκλειστικά σε ατομική βάση. Επρεπε να καλλιεργήσω μια πνευματικότητα, να φροντίσω το σώμα μου και να αντιμετωπίσω τον χλευασμό. Πλέον, αρχίζω να καταλαβαίνω ότι η κοινωνία παίζει επίσης μεγάλο ρόλο στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζω αυτόν τον στιγματισμό.
Πρώτα απ’ όλα, όταν είμαι μόνος ή με την οικογένειά μου δεν αισθάνομαι ανάπηρος. Ομως, μόλις βγω στον δρόμο υπάρχουν πάντα «τα μάτια» που μου θυμίζουν ότι είμαι διαφορετικός, ότι δεν είμαι σαν τους άλλους. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στη δημόσια σφαίρα δεν βλέπουμε πολλούς ανθρώπους με αναπηρία. Υπάρχει επίσης δουλειά που πρέπει να γίνει όσον αφορά την εκπαίδευση. Οταν πηγαίνω τη Σελέστ, τη μικρή μου κόρη, στο σχολείο συνειδητοποιώ, μερικές φορές με μεγάλη συγκίνηση, ότι είμαι το μόνο άτομο με αναπηρία στην αυλή.
Τέλος, πρέπει όλοι να δεσμευτούμε για το δικαίωμα των ατόμων με αναπηρία στην ερωτική και συναισθηματική ζωή. Οι απαντήσεις, ή μάλλον η έλλειψη απαντήσεων σ’ αυτόν τον τομέα είναι τραγική. Η αναπηρία είναι μια ανοιχτή πόρτα στην ανθρώπινη υπόστασή μας. Αποκαλύπτει πού βρισκόμαστε όσον αφορά την ισότητα και τη δικαιοσύνη, αλλά και πού βρισκόμαστε όσον αφορά την άνευ όρων αγάπη. Κι εδώ επίσης μπορούμε να εισακούσουμε το κάλεσμα του Νίτσε: Τι μπορώ να κάνω σήμερα, με πολύ συγκεκριμένους όρους, για να ευχαριστήσω κάποιον; Ακόμη καλύτερα, τι μπορώ να κάνω για να διασφαλίσω ότι κανείς δεν θα παραγκωνιστεί; Πώς μπορώ να συμβάλω με τα μέσα που διαθέτω και τις δυνάμεις της ημέρας στην οικοδόμηση μιας πιο φωτισμένης κοινωνίας;
Τα βιβλία του «Η δόμηση του εαυτού» και «Εγκατάλειψη, αφήνομαι στη ζωή» κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κέλευθος.
