Βενετία. Καθόμαστε με τον Γιάννη Κονταξόπουλο στο μπαρ ενός κομψού ξενοδοχείου με θέα στο κανάλι, σχετικά κοντά στην αποβάθρα των vaporetti, στάση Accademia. «Ο Ζαν Κοκτώ για μένα είναι ένας αρχαίος Ελληνας χαμένος μέσα στον καταπληκτικό 20ό αιώνα της τέχνης», λέει ο κ. Κονταξόπουλος, διακεκριμένος νομικός και συλλέκτης. «Ο τρόπος με τον οποίο εκμοντερνίζει την αρχαία Ελλάδα, η απόδοση του αισθησιασμού της αρχαιότητας με σαγήνευσε από την πρώτη στιγμή», προσθέτει.
Το τραπέζι μας μέσα στην ησυχία της παλιομοδίτικης αίθουσας –ένας εσπρέσο κι ένα κοκτέιλ Bellini μπροστά μας– είναι ιδανικό καταφύγιο για τη συζήτηση, ενώ έξω από το ξενοδοχείο τουρίστες και φιλότεχνοι καταναλώνουν αφειδώς τις ομορφιές της Βενετίας και τις τάσεις της σύγχρονης τέχνης.
Η έκθεση «Jean Cocteau: The Juggler’s Revenge» (Κοκτώ: Η εκδίκηση του ταχυδακτυλουργού) εγκαινιάστηκε λίγες ημέρες πριν στο επίσημο άνοιγμα της 60ής Διεθνούς Καλλιτεχνικής Εκθεσης της πόλης, και ήδη έχει ενταχθεί στα must see που παρουσιάζονται παράλληλα με την Μπιενάλε. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη αναδρομική έκθεση που διοργανώθηκε ποτέ στην Ιταλία, αφιερωμένη στον τρομερό παιδί της γαλλικής σκηνής του εικοστού αιώνα (Jean Cocteau, 1889-1963).
Ο Γιάννης Κονταξόπουλος, ως ένας από τους πιο σημαντικούς συλλέκτες του Κοκτώ με τη μεγαλύτερη ιδιωτική συλλογή διεθνώς, έχει δανείσει στη συγκεκριμένη έκθεση 35 έργα. Οπως λέει, είναι χαρά του να βρίσκεται καθημερινά λίγες ώρες εκεί όπου παρουσιάζεται, στο Palazzo Venier dei Leoni το οποίο στεγάζει τη συλλογή Guggenheim, αλλά και τα αυθεντικά έπιπλα του υπνοδωματίου της Πέγκι Γκουγκενχάιμ. «Καμιά φορά κάθομαι στην έκθεση και παρακολουθώ τους επισκέπτες, κουβεντιάζω μαζί τους, βλέπω τον ενθουσιασμό τους, μαθαίνω από τις παρατηρήσεις τους», εξηγεί. Η ξενάγησή του, αυτή που και εγώ απόλαυσα, είχε την άνεση μιας βιωμένης διαδρομής.
Η συλλογή του κ. Κονταξόπουλου είναι προς το παρόν αποθηκευμένη στις Βρυξέλλες όπου ζει, αλλά ετοιμάζει ήδη ένα χώρο για παρουσίαση κατ’ αρχάς ιδιωτική και αργότερα, ελπίζει, δημόσια. Περιλαμβάνει 800 έργα –σχέδια, ελαιογραφίες, γλυπτά, κεραμικά, ταπισερί, κοσμήματα–, ένα ομοιογενές σύνολο το οποίο παρέχει πλήρη εικόνα του σύμπαντος του καλλιτέχνη, τεκμηριώνοντας την εξέλιξη κυρίως της εικαστικής δουλειάς του από τα πρώτα σχέδια του 1920 έως τα τελευταία του 1963. «Τι σας γοήτευσε στον Κοκτώ;», ρωτώ τον συλλέκτη αναζητώντας την αιτία της πρώτης τους «συνάντησης» σε μια μικρή γκαλερί του Παρισιού, και του πάθους που γεννήθηκε.
«Η εξέλιξη, η δύναμη και ο πλούτος του έργου του», απαντάει, «δηλαδή τα στοιχεία που στην εποχή του θεωρήθηκαν μειονεκτήματα, ένα είδος ντιλεταντισμού. Βρήκα στον Κοκτώ έναν οδηγό στην τέχνη και την ομορφιά, έναν πραγματικό εστέτ. Οι σύγχρονοί του έλεγαν “είσαι σαν το πουλί που πετάει από το ένα κλαδί στο άλλο”, επικρίνοντάς τον επειδή δεν επικέντρωνε τη δουλειά του σε ένα μόνο εκφραστικό μέσο. “Ναι, είμαι ένα τέτοιο πουλί”, απαντούσε, “αλλά πετώ πάντοτε στο ίδιο δέντρο”. Κατ’ αυτή την έννοια, η παρούσα έκθεση έχει έναν εξαιρετικά εύστοχο τίτλο: ο ταχυδακτυλουργός καλλιτέχνης παίρνει την εκδίκησή του, αφού η πολυπραγμοσύνη για την οποία τότε τον κατηγορούσαν, αποτελεί το παρόν και το μέλλον της τέχνης».
«Ο τρόπος με τον οποίο εκμοντερνίζει την αρχαία Ελλάδα, η απόδοση του αισθησιασμού της αρχαιότητας, με σαγήνευσε από την πρώτη στιγμή».
Ο Κοκτώ αναφερόταν στον εαυτό του ως ποιητή, αλλά ήταν και μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός του οποίου τα θέματα κυμαίνονταν από την τέχνη και τη μουσική έως την ταξιδιωτική γραφή και τα απομνημονεύματα. Ταυτόχρονα ήταν ένας ταλαντούχος, πρωτότυπος και καινοτόμος εικαστικός καλλιτέχνης. Για την εκλεκτική του φύση θα μπορούσε εύκολα να περιγραφεί ως «αναγεννησιακός άνθρωπος» της σύγχρονης εποχής. Βασικό πρόσωπο της γαλλικής καλλιτεχνικής σκηνής του καιρού του, ο κύκλος του περιελάμβανε καλλιτέχνες όπως η Ζοζεφίν Μπέικερ, η Κοκό Σανέλ, ο Σεργκέι Ντιαγκίλεφ, η Εντίθ Πιαφ, ο Πάμπλο Πικάσο και ο Τριστάν Τζαρά.
Ωστόσο, η ειλικρινής δήλωση της ομοφυλοφιλίας του και ο εθισμός στο όπιο, που δεν προσπάθησε ποτέ να κρύψει, του έδωσαν μια επισφαλή θέση στην πρωτοπορία. Η έκθεση, λοιπόν, παρέχει μια ιδανική ευκαιρία να ξαναδούμε την τέχνη του Κοκτώ και μάλιστα ενταγμένη στη φρέσκια οπτική του 21ου αιώνα. «Η πολιτιστική ρευστότητα, η δηλωμένη ομοφυλοφιλία, καθώς και οι δημόσιες μάχες του με τον εθισμό στα ναρκωτικά τον κάνουν να φαίνεται ιδιαίτερα σύγχρονος. Ισως τελικά ο κόσμος πρόλαβε τον Ζαν Κοκτώ», λέει ο επιμελητής της έκθεσης, ιστορικός τέχνης από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και ειδικός στον Κοκτώ, Κένεθ Σίλβερ.
Η συλλογή Peggy Guggenheim είναι το καταλληλότερο μέρος για να φιλοξενήσει την παρούσα έκθεση, κυρίως λόγω της μακροχρόνιας φιλίας του καλλιτέχνη με την Αμερικανίδα προστάτιδα της σύγχρονης τέχνης. Αλλωστε, με μια πρόταση του Μαρσέλ Ντισάμπ, η Πέγκι Γκουγκενχάιμ ξεκίνησε την πορεία της ως αρωγός της τέχνης στην γκαλερί της στο Λονδίνο, την «Guggenheim Jeune», με έκθεση σχεδίων του Κοκτώ, το 1938. Εκείνη η έκθεση παρουσίασε πολλά σχέδια κοστουμιών που είχε δημιουργήσει ο Κοκτώ για το έργο «The Knights of the Round Table» (1937), καθώς και δύο μεγάλης κλίμακας σχέδια επάνω σε σεντόνια που δημιουργήθηκαν ειδικά για τις ανάγκες της έκθεσης. Οπως έγραψε η Γκουγκενχάιμ στην αυτοβιογραφία της, απεικόνιζαν ένα αλληγορικό θέμα που ονομαζόταν «La peur donnant ailes au Courage» (σ.σ. “Ο φόβος δίνοντας φτερά στο θάρρος”), που περιελάμβανε ένα πορτρέτο του ηθοποιού Ζαν Μαρέ και μαζί του δύο γυναικείες φιγούρες που είχαν «παρακμιακή εμφάνιση» και εμφανή την ηβική τριχοφυΐα.
Σκάνδαλο στα βρετανικά ήθη
Η τολμηρή θεματολογία του έργου προκάλεσε σκάνδαλο στα βρετανικά ήθη και μόνο μετά από επίπονες διαπραγματεύσεις η Γκουγκενχάιμ αποδέχτηκε τον συμβιβασμό να εκθέσει το έργο ιδιωτικά το γραφείο της αντί στην γκαλερί. Το έργο ταξίδεψε μαζί της στη Βενετία, πριν πωληθεί σε έναν μακρινό Αμερικανό συγγενή, ο οποίος με τη σειρά του το δώρισε στο Μουσείο Τέχνης του Φοίνιξ στην Αριζόνα, και τώρα επιστρέφει στο Palazzo Venier dei Leoni στη Βενετία. Αλλωστε, ο Κοκτώ είχε μια ιδιαίτερη αγάπη για τη Βενετία, μια πόλη την οποία ερωτεύτηκε στα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπου επέστρεφε τακτικά για το Φεστιβάλ Κινηματογράφου.
Η έκθεση διερευνά τα κύρια θέματα του έργου του Κοκτώ: Ορφέας και ποίηση, έρωτας, κλασικισμός στην τέχνη, κινηματογράφος, και το ενδιαφέρον του για το σχέδιο που εκφράστηκε στη μόδα και ιδιαίτερα στο κόσμημα και στις εφαρμοσμένες τέχνες. Μια περαιτέρω ενότητα διερευνά επίσης τη σχέση του με τον κόσμο του λαϊκού πολιτισμού, τη διαφήμιση και τον κινηματογράφο, δείχνοντας την επιρροή του σε μεταγενέστερους καλλιτέχνες. Τέλος, προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία να δούμε το Academician Sword for Jean Cocteau (1955) που σχεδιάστηκε από τον καλλιτέχνη και κατασκευάστηκε από τον οίκο Cartier σε χρυσό, ασήμι, σμαράγδι, ρουμπίνι, διαμάντι, ελεφαντόδοντο (αρχικά), όνυχα και σμάλτο. Αυτό το τόσο εκλεπτυσμένο αντικείμενο έχει στη λαβή ένα προφίλ του Ορφέα, κεντρική φιγούρα της καλλιτεχνικής ταυτότητας του Κοκτώ για δεκαετίες, μια λύρα και ένα αστέρι, που είναι επαναλαμβανόμενα σύμβολα στο έργο του. Το ξίφος αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά στις 20 Οκτωβρίου 1955, όταν ο καλλιτέχνης εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας.
