Κύριε διευθυντά
Το ζήτημα της ορθότητας του όρου «τρισδιάστατος» ή «τριδιάστατος» ενδιαφέρει ιδιαίτερα τους ασχολούμενους με θετικές επιστήμες, αλλά και το ευρύτερο κοινό. Ηδη, τουλάχιστον τρεις αναγνώστες σας έχουν επιχειρηματολογήσει υπέρ του όρου «τρισδιάστατος» (κ. Ι. Βουλιούρης, 19/11/2014) ή του όρου «τριδιάστατος» (κ. Δ. Γεωργαντάς, 28/11/2014, κ. Θ. Δόσιος, 19/3/2016 και 4/5/2022).
Στο Ε.Μ. Πολυτεχνείο, λόγω ειδικού ενδιαφέροντος, συχνά μας απασχολεί το ζήτημα αυτό, και προσωπικά με κάποια αφορμή επιχειρηματολόγησα υπέρ του «τριδιάστατος». Το όλο ζήτημα πηγάζει, κατά τη γνώμη μου, από ελλιπή γνώση ή κατανόηση της ετυμολογίας του όρου. Τα λεξικά, που συνήθως διαθέτει κάποιος, περιέχουν το λήμμα «τρισδιάστατος», χωρίς όμως περαιτέρω εξηγήσεις.
Πρόσφατα, αναζητώντας πληροφορίες και έργα του λόγιου Βενιαμίν Λέσβιου (1759-1824), εντόπισα στην ψηφιακή βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης «Ανέμη», μεταξύ άλλων, βιβλίο Γεωμετρίας (1820). Στην υποσημείωση της σελίδας 22 γράφει (ορθογραφία του συγγραφέα αλλά σε μονοτονικό):
«…Ως αν η επιφάνεια ούσα πέρας του σώματος, είτε του τριχή διαστατού, έχη δύο διαστάσεις και η γραμμή ούσα πέρας της επιφανείας, είτε του διχή διαστατού, έχει μίαν διάστασιν, επόμενον είναι και το σημείον, ως όν πέρας της γραμμής, είτε του μοναχή διαστατού, να έχη ουδεμίαν διάστασιν.
Η επιφάνεια λοιπόν, η γραμμή, και το γεωμετρικόν σημείον είναι φανταστά, και γεννώνται διά της αφαιρέσεως. Καθότι αν εκ του τριχή διαστατού αφαιρέσω την μίαν διάστασιν, το καταλειπόμενον θέλει είναι επιφάνεια… και αν εκ τούτου αφαιρέσω την μίαν διάστασιν, το καταλειπόμενον θέλει είναι γραμμή και αν εκ του τούτου αφαιρέσω την ενούσαν διάστασιν κρατών τα πέρατα αυτού, ταύτα ήθελον είναι τα σημεία».
Το κλειδί, λοιπόν, βρίσκεται στον όρο «διαστατός». Το λήμμα αυτό περιέχεται τόσο στο «Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης» του Δημητράκου (9, Τόμοι), όσο και στο αντίστοιχο των Liddell – Scott (4, Τόμοι). Πράγματι, στον Δημητράκο διαβάζουμε:
Τόμος 3ος, σελ. 1942: Διαστατός = ο έχων έκταση ή διαστάσεις (Απλλδ, Στ. 3259: σώμα διαστατόν τριχή (σχολ. «το ταίς τρισί διαστάσεσιν οριζόμενον»).
Στους Liddell – Scott διαβάζουμε:
Τόμος 1ος, σελ. 606: Διαστατός, ή, όν – έχων έκτασιν, διαστάσεις, Πλουτ. 2, 1023Β, Νικόμ. 116.2, ο δυνάμενος διαστήναι, διαιρέσιμος, Διογ. Λ. 7.135.
Επιπλέον, ο μεν Δημητράκος στη σελίδα 1941 του 3ου Τόμου, οι δε Liddell – Scott στη σελίδα 606 του 1ου Τόμου περιέχουν το λήμμα «διάστατος» με την ερμηνεία: Διάστατος-ον – διεστώς, διηρημένος.
Το σώμα, λοιπόν, είναι τρεις φορές διαστατό ή τρις-διαστατό και κατ’ επέκταση τρις-διάστατο (τρεις φορές διηρημένο). Αρα, οι όροι «τρισδιάστατος» και «δισδιάστατος» είναι οι ορθοί.