Υπάρχουν πολλές ημερομηνίες που χρησιμοποιούνται ως σημεία αφετηρίας της ελληνικής κρίσης: η υπογραφή του μνημονίου στις αρχές Μαΐου του 2010· η ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης λίγες μέρες νωρίτερα, στις 23 Απριλίου· το θυελλώδες πέρασμα του Γιώργου Παπανδρέου από το Νταβός στα τέλη Ιανουαρίου του 2010, που οδήγησε σε εκτίναξη των spreads· η αποκάλυψη του πραγματικού μεγέθους του ελλείμματος του 2009 από τον Γιώργο Παπακωνσταντίνου, στο Eurogroup του Οκτωβρίου της χρονιάς εκείνης.
Ίσως όμως το σωστό ορόσημο να είναι πολύ νωρίτερα, ακριβώς δέκα χρόνια πριν από σήμερα, στις 15 Σεπτεμβρίου του 2008: τη μέρα που κατέρρευσε με πάταγο η επενδυτική Lehman Brothers, και που το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα έπαθε καρδιακή προσβολή. Την εποχή εκείνη, ο πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής επέμενε ότι «οι μεταρρυθμίσεις θωράκισαν αποτελεσματικά την οικονομία μας» (17.4.2008 στη Βουλή). Η αποχή των ελληνικών τραπεζών από την αγορά των τοξικών ομολόγων που σχετίζονταν με τα αμερικανικά subprime στεγαστικά δάνεια έδινε την ψευδαίσθηση ότι η κρίση ήταν κάτι μακρινό, που αφορούσε κυρίως την άλλη όχθη του Ατλαντικού και κάποιες μεμονωμένες ευρωπαϊκές τράπεζες και χώρες (Ουγγαρία, Ισλανδία) που είχαν βρεθεί εκτεθειμένες.
Στο παρασκήνιο, φυσικά, η ανησυχία για την Ελλάδα ήδη εκδηλωνόταν, σε συνεδριάσεις του Eurogroup και του διοικητικού συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Ο υπουργός Οικονομίας και Οικονομικών Γιώργος Αλογοσκούφης προειδοποιούσε τους συναδέλφους του στο υπουργικό συμβούλιο για τους πιθανούς δημοσιονομικούς σκελετούς στα ντουλάπια των δημόσιων νοσοκομείων και των ΔΕΚΟ. Τον Δεκέμβριο του 2008, ο πρώην πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης είχε μιλήσει στη Βουλή για τον κίνδυνο η χώρα να αναγκαστεί να προσφύγει στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Η ταχεία αναρρίχηση των spreads στο πρώτο τρίμηνο του 2009 αναχαιτίστηκε, κυρίως χάρη στην παρέμβαση του τότε υπουργού Οικονομικών της Γερμανίας, που διαβεβαίωσε τις αγορές το Μάρτιο του 2009 ότι στην απίθανη περίπτωση που κάποιο μέλος της Ευρωζώνης θα αντιμετώπιζε προβλήματα με την αναχρηματοδότηση του χρέους της, θα απολάμβανε της στήριξης του μπλοκ.
Ο υπολογισμός του ρίσκου, ωστόσο, είχε αλλάξει δραματικά παγκοσμίως μετά τη Lehman. Μαζί με ιστορικούς οίκους της Wall Street και ολόκληρες χώρες, είχαν καταρρεύσει και όλες οι ψευδεπίγραφες βεβαιότητες των ετών της ευημερίας – μεταξύ των οποίων και η πεποίθηση ότι τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης δεν γίνεται να χρεοκοπήσουν και ότι οι κρίσεις χρέους αφορούσαν μόνο τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Κοιτάζοντας έντρομοι γύρω τους να δουν σε ποιον άλλον πύργο από τραπουλόχαρτα ήταν εκτεθειμένοι, οι τιτάνες του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και λοιποί επενδυτές δεν άργησαν να εντοπίσουν την ελληνική ιδιαιτερότητα. Οι παθογένειες της ελληνικής οικονομίας και της δημόσιας διοίκησης είχαν καταστήσει την Ελλάδα τον πιο αδύναμο κρίκο της ΟΝΕ. Καθώς η τραπεζική κρίση μετεξελίχθηκε σε κρίση κρατικούς χρέους, ο μύθος περί θωρακισμένης οικονομίας εξαϋλώθηκε, μαζί με εισοδήματα και περιουσίες.
Ο επίμονος μύθος
Ωστόσο, όπως πολλές δοξασίες στη χώρα μας που επιδεικνύουν αξιοσημείωτες αντοχές παρά τη σύγκρουσή τους με την πραγματικότητα, έτσι και η ιδέα της θωρακισμένης οικονομίας δείχνει σήμερα, στις πρώτες εβδομάδες της μεταμνημονιακής περιόδου, να κάνει την επάνοδό της. Στη συνέντευξη Τύπου στη ΔΕΘ την περασμένη Κυριακή, ο Αλέξης Τσίπρας ρωτήθηκε για τα αυξημένα επιτόκια που αντιμετωπίζει η Ελλάδα σε μία περίοδο που θα έπρεπε, υπό φυσιολογικές συνθήκες, να δανείζεται από τις αγορές.
Ο κ. Τσίπρας βρήκε την ευκαιρία να εξηγήσει πώς λειτουργεί το «δημοσιονομικό μαξιλάρι» που τόσο προνοητικά συσσώρευσε η κυβέρνησή του εν αναμονή της εξόδου από τα μνημόνια. Το μαξιλάρι, είπε, «διασφαλίζει για τα επόμενα δυόμισι χρόνια, ότι η Ελλάδα δεν έχει ανάγκη να βγει στις αγορές σε περιόδους όπου οι αγορές βρίσκονται σε αναταράξεις, προκειμένου να αποπληρώσει τα χρέη της […] Συνεπώς, έχουμε σήμερα την πολυτέλεια να παρακολουθούμε τις αναταράξεις στις αγορές, που προφανώς και οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες – βλέπουμε τι γίνεται στην Τουρκία, στην Αργεντινή, πολιτικές αναταράξεις στη γειτονική Ιταλία, κρίση στις αναδυόμενες αγορές. Έχουμε, λοιπόν, την πολυτέλεια για τα επόμενα δυόμισι χρόνια να μη μας απασχολεί και τόσο πολύ το αν οι αγορές δεν βρίσκονται στην κατάλληλη στιγμή». Είμαστε, με άλλα λόγια, θωρακισμένοι από τις όποιες αναταράξεις· αφορούν άλλους, όχι εμάς.
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν η Αργεντινή και η Τουρκία, φυσικά, δεν μπορούν να συγκριθούν με τον απόηχο της Lehman. Εξαιτίας αυτών και μόνο, ωστόσο, τα επιτόκια δανεισμού της Ελλάδας εκτινάχθηκαν, ενώ μια σοβαρή κρίση μεταξύ Βρυξελλών και Ρώμης θα ήταν κάτι πολύ πιο σοβαρό. Στα δέκα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει, επιπλέον, η χώρα μας έγινε συνώνυμη της δημοσιονομικής ασωτείας, της οικονομικής δυσπραγίας και της διαφθοράς. Κάθε υπόνοια επιστροφής στις παλιές κακές μέρες θα γίνεται άμεσα αντιληπτή και θα έχει αρνητικές συνέπειες στο κόστος δανεισμού της χώρας. Την ίδια επίδραση θα έχει και η παρατεταμένη κάλυψη χρηματοδοτικών αναγκών από το περιλάλητο «μαξιλάρι».
«Κάποια στιγμή, βεβαίως, μέσα στα επόμενα αυτά χρόνια, προφανώς και θα βρεθεί η κατάλληλη στιγμή, ώστε να βγούμε και να δανειστούμε με πολύ καλό επιτόκιο», πρόσθεσε ο κ. Τσίπρας στη ΔΕΘ. Καλό θα ήταν να μην εμφανίζεται τόσο σίγουρος.