Ενώ παρακολουθούμε με ανακούφιση αλλά και ικανοποίηση τις προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης και όλων μας για την αντιμετώπιση της πανδημίας, τα μηνύματα από την Ευρώπη προκαλούν ανάμεικτα συναισθήματα. Σίγουρα περιμένουμε περισσότερα, σίγουρα μπορούμε και καλύτερα. Μπροστά στη Σύνοδο Κορυφής της Πέμπτης τρεις επισημάνσεις:
1. Η Ευρωπαϊκή Ενωση παραμένοντας ενωμένη, αφήνει προς το παρόν πολλές πόρτες ανοιχτές για τη χρησιμοποίηση καινοτόμων εργαλείων, που θα ανταποκρίνονται στο πρωτόγνωρο της σημερινής κρίσης. Αυτό δεν είναι λίγο, αλλά δεν αρκεί για τις σημερινές ανάγκες.
Αν και τα πιο σημαντικά παραπέμπονται στο μέλλον, αν και οι καθυστερήσεις ανταπόκρισης στα γεγονότα είναι δεδομένες, υπάρχουν και καλά νέα: Με βάση τις έκτακτες χρηματοδοτικές ανάγκες λόγω της πανδημίας, η αμοιβαιοποίηση του χρέους (με ομόλογα ή όχι) ακόμη και η διαγραφή του (με τη συνδρομή της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας) δεν έχει αποκλεισθεί. Η συζήτηση γίνεται περισσότερο για τους όρους χρήσης των όποιων καινοτομιών. Αυτό είναι βεβαίως αναμενόμενο και καθόλου δευτερεύον. Οι Ελληνες έχουμε αρκετή εμπειρία για να καταλαβαίνουμε τι μπορεί να σηματοδοτήσουν οι όροι χρηματοδότησης.
Προσωπικά θεωρώ πως οι –όποιοι– όροι πρόσβασης στη νέα χρηματοδότηση οφείλουν να ακολουθούν δύο αρχές: Tη μείωση των ανισοτήτων μεταξύ Βορρά και Νότου (και όχι το αντίστροφο, όπως δυστυχώς συνέβη στο παρελθόν) και την ανασυγκρότηση της ευρωπαϊκής οικονομίας με σύγχρονους όρους τεχνολογικής αναβάθμισης (digitalization) και αειφορίας (sustainability). Θα ήταν μεγάλο λάθος, λόγου χάρη, η εγκατάλειψη της πράσινης ανάπτυξης (green deal) ή η αντικατάστασή της με αμφιλεγόμενες προτάσεις (white deal), που απλώς ανακατανέμει κονδύλια από το περιβάλλον στην υγεία ή στην πολιτική προστασία.
Aυτά όλα σημαίνουν πως το συνολικό ύψος του πακέτου δεν μπορεί να περιοριστεί στα σημερινά. Θυμίζω πως ο κοινοτικός προϋπολογισμός είναι από πέρυσι στο ψυγείο, χωρίς συμφωνία και καθηλωμένος στο 1% του Ευρωπαϊκού Ακαθάριστου Προϊόντος. Σήμερα για την αντιμετώπιση της πανδημίας το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζήτησε πάνω από 1 τρισ. ευρώ και ο επίτροπος Τζεντιλόνι ανέφερε το μαγικό νούμερο του 1,5 τρισ. ευρώ. Είναι ανάγκη η Ευρωπαϊκή Αλληλεγγύη να εφαρμοστεί στην πράξη.
2. Εξαιρετικά σημαντική θα είναι η δυνατότητα πρόσβασης των φτωχότερων χωρών στα χρηματοδοτικά εργαλεία. Για να μιλήσω λίγο απλουστευτικά: Η εμπειρία μου από την πολυπλόκαμη γραφειοκρατία των Βρυξελλών με πείθει ότι αυτή εξυπηρετεί βεβαίως τη διαφάνεια και τη χρηστή διαχείριση, αλλά εξίσου εξυπηρετεί τους ισχυρότερους: Αναφέρομαι σε χώρες, οικονομικούς κλάδους και επιχειρήσεις που έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης στα ταμεία, χρηματοδότησης συμβούλων και lobbying στα κέντρα αποφάσεων.
Αλλοτε πάλι η αυστηρή εφαρμογή των κριτηρίων οδηγεί σε παράδοξα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η εφαρμογή της πρόσφατης έκτακτης χρηματοδοτικής πρωτοβουλίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την πανδημία (CRII, 37 δισ. ευρώ), που ανακοινώθηκε την ημέρα που η κυβέρνηση Ορμπαν εξουσιοδοτήθηκε για μέτρα περιορισμού των δημοκρατικών ελευθεριών στην Ουγγαρία: Από το Ταμείο η Ιταλία χρηματοδοτήθηκε με 2,3 δισ. ευρώ και η Ουγγαρία με 5,6 δισ. ευρώ.
Η ταχύτατη αλλαγή των κανονισμών πρόσβασης είναι λοιπόν απαραίτητη. Προτάσεις που παραπέμπουν στην πρόταξη χρηματοδότησης προγραμμάτων συνεργασίας (2-3 χώρες), ώστε η πρόσβαση να μην είναι προνόμιο των ισχυρότερων χωρών, έχουν επίσης αξία. Από την άλλη, η αναγκαία άρση των διατάξεων περί ανταγωνισμού και κρατικών ενισχύσεων οφείλει να λάβει υπόψη τα ασθενέστερα κράτη και την προστασία του φυσικού κεφαλαίου (natural capital).
Χρειάζεται, λοιπόν, πολιτική βούληση και ταχεία δράση στην κατεύθυνση ουσιαστικής άμβλυνσης των ανισοτήτων και προσανατολισμού στις ανάγκες της μελλοντικής ψηφιακής πράσινης οικονομίας.
3. Τα ευρωπαϊκά όργανα οφείλουν να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων. Δυστυχώς, μέχρι στιγμής, μόνο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δείχνει κάποια σημάδια ευαισθησίας και προσπάθειας.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή –λυπούμαι που το λέω– δεν δείχνει προς το παρόν να δρα με το βηματισμό που απαιτούν οι περιστάσεις. Πού είναι το δικαίωμα της πρωτοβουλίας που έχει με βάση τις συνθήκες; Γιατί αρκείται σε ρόλο παρακολουθητικό του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και των κρατών-μελών; Γιατί καθυστερεί στη δράση και στην πράξη; (Η ομιλία του Γκι Φερχόφστατ, προέδρου του Renew Europe Group, στο Κοινοβούλιο ήταν σκληρή αλλά εύστοχη).
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποτυπώνει φυσικά τη σημερινή ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Αντιλαμβάνομαι πως ιδιαίτερα σήμερα, με τον θάνατο καθημερινά μπροστά μας, οι ανασφάλειες περισσεύουν. Δεν υποτιμώ τις βαθιές διαφορές που είναι ανάγκη κάπως να γεφυρωθούν, ούτε τις εθνικές προκλήσεις. Ομως, καθώς το εθνικό κράτος επιστρέφει κραταιό μέσα από την πανδημία, θέλω να ελπίζω ότι η επιστροφή θα γίνει με νέους όρους, προώθησης της συνεργασίας σε ένα παγκοσμιοποιημένο κόσμο και όχι με αναδίπλωση στις κακές στιγμές του παρελθόντος.
Τι μένει λοιπόν; Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και η κληρονομιά του whatever it takes μπροστά στην κρίση. Ομως, ακόμα και αν η Κριστίν Λαγκάρντ ξυπνήσει μεταμορφωμένη σε νέο Μάριο Ντράγκι, o χειρισμός δεν μπορεί να είναι μόνο τραπεζικός. Η απεριόριστη τραπεζική δράση χωρίς επαρκή πολιτική στήριξη, θα μπορούσε να δημιουργήσει άλλες περιπλοκές για το νόμισμα και το τραπεζικό σύστημα.
Με δύο λόγια: Σε αυτούς τους σκοτεινούς καιρούς, πολλές μεγάλες ιστορικές κατακτήσεις στην ήπειρό μας, δεν είναι δεδομένες. Εκατομμύρια Ευρωπαίοι πολίτες δικαίως αναρωτιούνται: Αν όχι τώρα, πότε; Ενώ αρμενίζουμε σε αχαρτογράφητα νερά, μεγάλες και επώδυνες αλλαγές μπορεί να ξεκινήσουν, αν δεν υπάρχει στο τιμόνι όραμα, σχέδιο και χέρι σταθερό.
Εχουμε ανάγκη από ευρωπαϊκή πολιτική ηγεσία. Ηγεσία με όλη τη σημασία της λέξης. Ελπίζω πως θα πάμε καλύτερα. Γιατί μπορούμε και καλύτερα.
* Η κ. Μαρία Δαμανάκη είναι πρώην επίτροπος στην Ευρωπαϊκή Ενωση.