Όταν η συζήτηση πάει στο θέμα της παραπληροφόρησης, η προσοχή επικεντρώνεται πάντοτε σε εξωτερικές πηγές, όπως η Ρωσία και η Κίνα. Ωστόσο, θεωρώντας αυτήν τη συμπεριφορά μια αποκλειστικά ξένη πρόκληση, αγνοούμε τον ελέφαντα στο δωμάτιο και επιτρέπουμε στους δικούς μας, δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες να ξεφεύγουν από τις ευθύνες τους όσον αφορά στην τροφοδότηση της εξάπλωσης των ψευδών ειδήσεων.
Η σύγχρονη παραπληροφόρηση είναι διαφορετική από την προπαγάνδα. Δεν βασίζεται ούτε σε ιδεολογίες ούτε σε γεγονότα. Με πολλούς τρόπους, στηρίζεται σε μια πολύ πιο απαισιόδοξη και κυνική κοσμοθεωρία όπου, όπως γράφει ο Πίτερ Πομεράντσεφ για την παραπληροφόρηση του καθεστώτος Πούτιν, «τίποτα δεν είναι αλήθεια και όλα είναι δυνατά.»
Ο στόχος της παραπληροφόρησης δεν είναι να πείσει το κοινό με ένα μόνο μήνυμα. Αντίθετα, η παραπληροφόρηση έχει ως στόχο να προκαλέσει σύγχυση με πολλαπλά μηνύματα. Ως αποτέλεσμα, δεν χρειάζεται ιδεολογία ή να βασίζεται σε γεγονότα. Μπορεί να αφορά σχεδόν οτιδήποτε, γι' αυτό είναι πολύ πιο επικίνδυνη από την προπαγάνδα.
Χωρίς την ενοχλητική απαίτηση να είναι υποχρεωμένος να στηριχτεί σε γεγονότα ή ιδέες, μπορεί κανείς απλά να δημοσιεύσει κάθε είδους πληροφορία για να μπερδέψει το κοινό. Και όλο και περισσότερο αξιοποιείται για πολιτικό κέρδος. Ζούμε σε μια εποχή όπου οι πολιτικές εκστρατείες είναι λιγότερο επικεντρωμένες στην καρδιά και το μυαλό του υποψήφιου ψηφοφόρου. Ο στόχος τους πλέον είναι η δημοφιλία μέσω του διχασμού και του φυλετισμού.
Η παραπληροφόρηση δημιουργεί χάος. Το κοινό βρίσκεται σε σύγχυση σχετικά με το τι είναι αλήθεια και η πραγματικότητα ξαφνικά γίνεται αμφισβητούμενη. Χωρίς σαφή και αξιόπιστη πληροφόρηση, οι άνθρωποι στρέφονται σε έναν ενστικτώδη φυλετισμό με βάση το αφήγημα που τους αρέσει περισσότερο. Τα χάσματα βαθαίνουν. Η αποστολή της εκστρατείας παραπληροφόρησης είναι επιτυχής. Η πανδημία έδωσε μια επικίνδυνη ώθηση στα εγχώρια αφηγήματα παραπληροφόρησης στον δημοκρατικό κόσμο.
Στην Ουγγαρία, ο Βίκτορ Όρμπαν δημιούργησε την πιο συγκεντρωτική αυτοκρατορία μέσων ενημέρωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με περισσότερα από 400 μέσα ενημέρωσης να παπαγαλίζουν παρόμοια πολιτικά μηνύματα. Η ουγγρική κυβέρνηση και τα μέσα ενημέρωσής της κατηγόρησαν, επίσης, με επιτυχία τους Ιρανούς φοιτητές στην Ουγγαρία για την εμφάνιση της πανδημίας, υποστηρίζοντας ψευδώς ότι η κύρια πηγή της πανδημίας είναι η παράνομη μετανάστευση. Ο Όρμπαν και τα μέσα μαζικής ενημέρωσής του κατηγόρησαν, επίσης, τον Τζορτζ Σόρος για την υποβάθμιση του ουγγρικού νομίσματος και ισχυρίστηκαν ότι ένας έντονος επικριτής της αντιδημοκρατικής τακτικής του Όρμπαν καταγόταν από τους Ναζί.
Αυτά τα αφηγήματα δεν προορίζονται μόνο για εγχώρια χρήση. Ο Όρμπαν τα διαδίδει σε όλο τον αγγλοσαξονικό κόσμο μέσω του δικού του πρακτορείου ειδήσεων V4NA, αλλά και στα Δυτικά Βαλκάνια μέσω εξαγορών μέσων ενημέρωσης.
Το Russia Today, το χρηματοδοτούμενο από το κράτος μέσο παραπληροφόρησης σχεδίαζε να ανοίξει υποκατάστημα στη Βουδαπέστη πριν από μερικά χρόνια. Ο Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, Σεργκέι Λαβρόφ, ανακοίνωσε το σχέδιο και επιλέχθηκε ο αρχισυντάκτης. Τελικά, το Russia Today εγκατέλειψε την ιδέα. Γιατί; Πιθανότατα επειδή αισθάνθηκαν ότι δεν υπήρχε ανάγκη για ένα τέτοιο μέσο στην Ουγγαρία, καθώς τα κρατικά μέσα ενημέρωσης παραπλανούν εθελοντικά και δωρεάν. Όπως διαπιστώθηκε σε μια έρευνα του Political Capital, τα αφηγήματα του Ευρωσκεπτικισμού που εκπροσωπούν τα συμφέροντα της Μόσχας είναι παρόντα στα ουγγρικά μέσα ενημέρωσης χωρίς το Κρεμλίνο να καταβάλλει ιδιαίτερες προσπάθειες.
Εν τω μεταξύ, στην Πολωνία, τα κρατικά μέσα ενημέρωσης ισχυρίζονται ότι οι δήμαρχοι της αντιπολίτευσης έχουν θεσπίσει πολιτικές που συμβάλλουν στην εξάπλωση του ιού. Την ίδια στιγμή, οι κυβερνήσεις της Κεντρικής Ευρώπης, όπως της Ουγγαρίας, της Ρουμανίας, και της Βουλγαρίας, για να φιμώσουν τις επικριτικές φωνές, έχουν θεσπίσει σκληρότερες ποινικές κυρώσεις για όσα μέσα μαζικής ενημέρωσης ισχυρίζονται ότι διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις.
Ακόμη και οι Ηνωμένες Πολιτείες – ένας άλλοτε σεβαστός παγκόσμιος φάρος δημοκρατικών αρχών και αξιόπιστος σύμμαχος άλλων ομοφρόνων δημοκρατικών κρατών – ηγείται μαζικών εκστρατειών παραπληροφόρησης, ειδικά σε σχέση με τη νόσο COVID–19. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η οποία έχει προκαλέσει έναν εξαιρετικά δυσανάλογο αριθμό νεκρών στις ΗΠΑ, έχουμε δει δημοκρατικά εκλεγμένους πολιτικούς ηγέτες να κατακλύζουν τον δημόσιο λόγο με παραπληροφόρηση.
Ο Πρόεδρος Τραμπ προσπαθεί να αλλάξει το αφήγημα της πανδημίας και των επιπτώσεών της και να επιτύχει συγκεκριμένους πολιτικούς σκοπούς, δίνοντας ώθηση στην εκστρατεία επανεκλογής του. Αντί να παρέχει στο κοινό σαφή και πραγματικά γεγονότα, προτείνει ασυνήθιστες και μη αποδεδειγμένες ιατρικές θεραπείες και χρησιμοποιεί κατασκευασμένες πληροφορίες σχετικά με τη νόσο COVID-19 χωρίς αποδεικτικά στοιχεία, οι οποίες συχνά βρίσκονται σε αντίθεση με τους επιστήμονες και τις αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών. Ο Τραμπ ψεύδεται επανειλημμένα σχετικά με τις δυνατότητες δοκιμών των ΗΠΑ και τακτικά επινοεί δεδομένα σχετικά με το εύρος των λοιμώξεων και των θανάτων στις ΗΠΑ. Όταν ένας δημοσιογράφος τολμά να τον αμφισβητήσει σχετικά με τις πληροφορίες που διαδίδει στις συνεντεύξεις τύπου του, ταράζεται, θέτει υπό αμφισβήτηση την αξιοπιστία του δημοσιογράφου ή του μέσου μαζικής ενημέρωσης και αναφωνεί «ψευδείς ειδήσεις!».
Ο Τραμπ προωθεί, επίσης, γνωστούς συνωμοσιολόγους στο Twitter. Πρόσφατα κατηγόρησε τον παρουσιαστή του MSNBC, Τζο Σκάρμπορο, για δολοφονία και ισχυρίζεται ότι μικρά παιδιά παρεμβαίνουν στην ψηφοφορία μέσω ταχυδρομείου σε μια προσπάθεια να θέσει υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητά της και να αποθαρρύνει τους ψηφοφόρους. Ο Τραμπ έχει επίσης αναδημοσιεύσει στο Twitter θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με τον κορωνοϊό που υιοθετούνται από τις Ντάιαμοντ και Σιλκ, δύο διασημότητες των οποίων ο λογαριασμός στο Twitter είχε ανασταλεί για παραπληροφόρηση και πρόσφατα υποστήριξαν ότι ένας 75χρονος διαδηλωτής στο Μπάφαλο ήταν μέλος της Αντίφα.
Ο πρόεδρος Τραμπ πιθανότατα θα συνεχίσει την εκστρατεία παραπληροφόρησης με σκοπό τη δημιουργία χάους και τον διχασμό των ψηφοφόρων, καθώς η φυλετική πολιτική μπορεί πάντα να επωφεληθεί από τον διχασμό και την πόλωση. Η σύγχυση και ο διχασμός που δημιουργούνται στο κοινό μπορεί να είναι αρκετά για να τον σώσουν.
Ιστορικά, οι δικτατορίες και τα αυταρχικά καθεστώτα έχουν χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά κρατικές τακτικές παραπληροφόρησης με τους πολιτικά εκλεγμένους ηγέτες των δυτικών δημοκρατιών να τις καταδικάζουν απερίφραστα. Για την ακρίβεια, η κυβέρνηση των ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν αντιταχθεί ενεργά στη χρήση τέτοιων κατάφωρα αυταρχικών τακτικών, καθώς αποτελούν θεμελιώδη και σοβαρή απειλή για τις καθιερωμένες δημοκρατικές αρχές. Οι δημοκρατικοί ηγέτες του Δυτικού Κόσμου γενικά αντιτίθενται στους αυταρχικούς ηγέτες που σκόπιμα εξαπάτησαν τους πολίτες τους για να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν μια εικονική πραγματικότητα· σε αυτούς συγκαταλέγονται ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ο Πολ Ποτ και κατά τον 21ο αιώνα, ο Κιμ Γιονγκ Ουν και ο Βλαντιμίρ Πούτιν.
Ξαφνικά, όμως, η κρατική χρηματοδοτούμενη παραπληροφόρηση δεν είναι πλέον προνόμιο των αυταρχικών ηγετών και των δικτατόρων. Έχει διεισδύσει στον Δυτικό Δημοκρατικό Κόσμο και μας έχει βρει απροετοίμαστους. Στην προεκλογική τους εκστρατεία στις τελευταίες εκλογές του Ηνωμένου Βασιλείου, οι Συντηρητικοί διέσπειραν πληθώρα ψευδών ειδήσεων σχετικά με το Brexit και τους πολιτικούς τους αντιπάλους, έως ότου οι τεχνολογικοί γίγαντες αναγκάστηκαν να παρέμβουν και να αφαιρέσουν κάποιες από τις παραπλανητικές διαφημίσεις τους.
Πρέπει πλέον να αναγνωρίσουμε την πικρή αλήθεια ότι, ακόμη και σε μια δυτική δημοκρατία, δεν υπάρχει σχεδόν κανένας τρόπος να σταματήσουμε την παραπληροφόρηση, ειδικά όταν προέρχεται από την κορυφή. Σχεδόν όλοι οι οργανισμοί και τα ιδρύματα στον αγγλοσαξονικό κόσμο αποσκοπούν αποκλειστικά στη στόχευση παραπληροφόρησης που προέρχεται από το εξωτερικό, δηλαδή από ξένες πηγές.
Επειδή αυτές οι εκτεταμένες εκστρατείες παραπληροφόρησης αποτελούν ένα σχετικά νέο φαινόμενο στη Δύση, δεν διαθέτουμε ακόμη επαρκείς κανόνες ή/και πρακτικές θεσμικού χαρακτήρα για την καταπολέμηση αυτής της νέας πρόκλησης. Δεν υπάρχουν θεσμοί έτοιμοι να αντιμετωπίσουν την εγχώρια, πολιτικά υποκινούμενη παραπληροφόρηση, ούτε στις ΗΠΑ, ούτε στο Ηνωμένο Βασίλειο, ούτε στην ΕΕ. Ως αποτέλεσμα, δεν αγνοούμε απλώς τον ελέφαντα στο δωμάτιο πια. Του έχουμε επιτρέψει να καταλάβει το δωμάτιο.
* Η Sohini Chatterjee είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Columbia University School of International & Public Affairs και ανώτερη συνεργάτις στο Center for Strategic & International Studies.
** Ο Péter Krekó είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Political Capital στη Βουδαπέστη και μέλος του Europe’s Futures του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Επιστημών (IWM) και του Ιδρύματος ERSTE