Ξέρει κανείς στη Δύση πώς να αντιμετωπίσει τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν; Ο Τούρκος πρόεδρος δεν είναι αυτό που ελπίζαμε ότι θα μπορούσε να ήταν. Αποτελεί πλέον σαφή απειλή για τους κανόνες και τις αξίες μας και για αυτά που θεωρούσαμε πως αποτελούν κοινά στρατηγικά μας συμφέροντα. Είναι ένας αναξιόπιστος ηγέτης που υποτίθεται πως είναι σύμμαχος της Δύσης. Αποσταθεροποιεί περαιτέρω τη Λιβύη, αναπτύσσει στρατεύματα στη βόρεια Συρία, αγοράζει αμυντικούς πυραύλους S-400 από τη Ρωσία, και πλέον κλιμακώνει την ένταση απέναντι στην Ελλάδα και την Κύπρο.
Οπως και ο Πούτιν, παραβιάζει το διεθνές δίκαιο και τα διεθνή πρότυπα. Εργαλειοποιεί τους πρόσφυγες. Χαλιναγωγεί τα εγχώρια μέσα ενημέρωσης και τα πανεπιστήμια με μεθόδους που θα έκαναν τον Λουκασένκο περήφανο. Δεν είναι φορέας δυτικών αξιών: φαίνεται να έχει μετατραπεί σε πολέμιό τους.
Η αδίστακτη στάση του μας προκαλεί να πάρουμε θέση: τι πρέπει να υπερασπιστούμε και με ποιον είμαστε; Αυτή ακριβώς η σκέψη με οδήγησε, αυτή την εβδομάδα, να συνυπογράψω (μαζί με τον πρώην πρέσβη του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ελλάδα, John Kittmer) μια επιστολή στους Times του Λονδίνου, ζητώντας από την Ευρώπη να σταθεί δίπλα σε χώρες, όπως η Ελλάδα και η Κύπρος, που έχουν δεσμευθεί για την τήρηση βασικών αρχών διεθνούς συμπεριφοράς και δικαίου ως μέσων επίλυσης των διαφορών τους για τα ενεργειακά στην Ανατολική Μεσόγειο. Η επιστολή φέρει τις υπογραφές δημοσίων προσώπων από τις τέχνες, τον ακαδημαϊκό χώρο και την πολιτική. Υπογράφοντες όπως ο Λουί ντε Μπερνιέρ, ο Στίβεν Φράι και η Βικτόρια Χίσλοπ, μεταξύ άλλων, προσέδωσαν κύρος και δημοσιότητα στο περιεχόμενο της επιστολής.
Η επιστολή απευθύνεται κυρίως σε Βρετανούς αξιωματούχους. Το υπουργείο Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου δεν θα αλλάξει εύκολα την τακτική υπολογισμών με βάση την πολιτική εξουσίας, τη θόλωση των ζητημάτων αρχής και την αποδοχή νέων αμφιβολιών που αποδίδονται σε παλαιότερες συνθήκες. Μετά το Brexit, αυτοί οι υπολογισμοί θα είναι ακόμα ισχυρότεροι.
Ωστόσο, η επιστολή απευθύνεται και στη βρετανική κοινή γνώμη, με την ελπίδα ότι θα ευαισθητοποιηθεί περισσότερο. Οι υπογράφοντες θέλησαν να εκφράσουν τις βαθιές τους ανησυχίες για τον αυταρχισμό του Ερντογάν. Oσοι μοιράζονται την αίσθηση ότι η κατάσταση στη Τουρκία γίνεται oλοένα και πιο ανησυχητική, δεν δίστασαν να υποστηρίξουν την πρωτοβουλία μας. Η επιστολή κέρδισε ακόμη και την υποστήριξη αρκετών Τούρκων διανοουμένων.
Πολλοί στο Ηνωμένο Βασίλειο αισθάνονται απογοητευμένοι και προδομένοι από τον Ερντογάν. Πριν από μερικά χρόνια, φαινόταν ως η νέα ελπίδα για τη Μέση Ανατολή, μια ισλαμική εκδοχή ενός «Χριστιανοδημοκράτη». Θυμάμαι όταν τον είχα φιλοξενήσει για μια συνέντευξη Τύπου στο Λονδίνο το 2003, για να ανακοινώσω ότι το LSE είχε δημιουργήσει μια έδρα για σύγχρονες τουρκικές σπουδές. Τότε του είχε τεθεί η προφανής, αλλά άβολη, ερώτηση: τι θα σκεφτόταν ο ίδιος αν το LSE διόριζε έναν καθηγητή ο οποίος είχε διαφορετική άποψη από εκείνη της κυβέρνησής του για το θέμα της Γενοκτονίας των Αρμενίων; Ημουν ανήσυχος για την αντίδραση του. Ωστόσο, η απάντηση του ήταν σχεδόν τέλεια: «Τα πανεπιστήμια», είπε «είναι ελεύθερα ιδρύματα που συζητούν ανοιχτά με σκοπό την αναζήτηση της αλήθειας». Δίχως να μιλάει αγγλικά, με χτύπησε στην πλάτη και με ρώτησε αν θεώρησα ότι η απάντησή του –την οποία σημείωσα εντυπωσιασμένος ενώ μιλούσε– ήταν «εντάξει». Επιβεβαίωσα ότι, πράγματι, ήταν εντάξει.
Περίπου την ίδια περίοδο, έμαθα από έναν εξέχοντα Ελληνα πολιτικό –τον οποίο δεν θα ονοματίσω– ότι είχε μακρά συζήτηση με τον Ερντογάν, κατόπιν πρόσκλησης του ίδιου, για τα ζητήματα του Πατριαρχείου και της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Ο Ερντογάν ήθελε πραγματικά να ενημερωθεί για τα ζητήματα αυτά, για τα οποία εμφανιζόταν μάλιστα διαλλακτικός. Ως θρησκευόμενος άνθρωπος ο ίδιος, φαινόταν να σέβεται τα δικαιώματα των αλλόθρησκων πιστών.
Πέσαμε, λοιπόν, τόσο έξω στην εκτίμησή μας για τον Ερντογάν ή άλλαξε ο ίδιος τόσο πολύ; Ισως ισχύουν και τα δύο. Μερικοί θεωρούν πως ο ίδιος αναζητούσε, εξαρχής, τη δημιουργία ενός νέου είδους Χαλιφάτου στην Τουρκία. Εν τω μεταξύ, όμως, ο κόσμος γύρω του άλλαξε ραγδαία και τα βασικά του σχέδια βρέθηκαν σε αδιέξοδο. Η Ε.Ε. «πάγωσε» τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Τουρκία και η Μουσουλμανική Αδελφότητα ηττήθηκε στην Αίγυπτο, υποσκάπτοντας τις βλέψεις του για μεγαλύτερη επιρροή στη Μέση Ανατολή. Στο εσωτερικό της Τουρκίας έχασε πολύτιμους συμμάχους και η απόπειρα πραξικοπήματος τον συγκλόνισε σε προσωπικό επίπεδο. Εγινε πολύ πιο αμυντικός, υπερβολικά καχύποπτος και, φαινομενικά, εθισμένος στην εξουσία.
Η συζήτηση τώρα αφορά το πώς θα συγκρατήσουμε τον αναθεωρητισμό του και πώς θα διατηρήσουμε τη σταθερότητα στην περιοχή. Η Ε.Ε. παραμένει διστακτική. Το περασμένο Σάββατο απέτυχε να συμφωνήσει στην επιβολή κυρώσεων στην Αγκυρα. Φυσικά, η Ε.Ε. είχε δίκιο να ζητάει διάλογο – όπως ζητάμε και εμείς στην επιστολή μας. Ωστόσο, ο Ερντογάν πρέπει να κληθεί στο τραπέζι γνωρίζοντας πως η Ε.Ε. είναι ενωμένη και έτοιμη να δράσει. Σκέφτομαι τον νεαρό Ελληνα στρατιώτη ο οποίος κάνει τη θητεία του στη Λέρο, και ο οποίος μου έγραψε την περασμένη εβδομάδα με ανησυχία για τα προβλήματα που προκαλεί ο Ερντογάν.
Η Ε.Ε. δεν είναι τίποτα εάν δεν στηρίζει τα φιλελεύθερα ιδεώδη της. Δεν πρέπει να επηρεαστεί από τη βρετανική πολιτική στο θέμα της Τουρκίας. Η μετάβαση από τον Τραμπ στον Μπάιντεν μπορεί να βοηθήσει στην αποκατάσταση της ενότητας στη Δύση και στον έλεγχο της Τουρκίας. Ο πρόεδρος Μακρόν εμφανίστηκε ως φάρος ευρωπαϊκών αξιών στέλνοντας τα πλοία του στην περιοχή. Η στάση του Ερντογάν θα πρέπει να αναδείξει τον καλό εαυτό της Ευρώπης και να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας στρατηγικής που να εδράζεται πάνω στις κοινές μας αξίες.
*Ο κ. Κέβιν Φέδερστοουν είναι καθηγητής της έδρας Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών «Ελευθέριος Βενιζέλος» και διευθυντής του Ελληνικού Παρατηρητηρίου του London School of Economics.