1. Σε απόσταση αναπνοής προτού ολοκληρωθεί η διαδικασία εκλογής του νέου προέδρου του ΠΑΣΟΚ, είναι χρήσιμο να δούμε προσεκτικά τι ακριβώς συμβαίνει. Οι πολύ πρόσφατες εξελίξεις αφορούν, κατά πρώτον, την απόφαση της Αρχής Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, με την οποία η Αρχή δεν χορήγησε την άδεια που ζήτησε το ΠΑΣΟΚ για τη δημιουργία αρχείου προσώπων που δεν είναι μέλη του κόμματος. Η αίτηση, μάλιστα, του κόμματος προς την Αρχή κατατέθηκε μόλις στις 4.2.2004, παρότι η σχετική πολιτική απόφαση είχε ληφθεί και πανηγυρικά ανακοινωθεί εβδομάδες πριν.
Η αντίδραση του κυβερνώντος κόμματος, μετά την προφανώς μη αναμενόμενη εξέλιξη, ήταν η αλλαγή της πρότασης τροποποίησης του καταστατικού, κατά τρόπο που να εξομοιώνονται οι «φίλοι» με τα μέλη του κόμματος μόνον ως προς το δικαίωμα εκλογής του προέδρου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται, πιστεύουν οι εμπνευστές της «παράκαμψης», η κάλυψη της παρανομίας, αφού για τα κομματικά μέλη δεν ισχύει η υποχρέωση λήψης άδειας επεξεργασίας ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων.
Ολα αυτά δημιουργούν έκπληξη, για όποιον μπορεί ακόμη να εκπλήσσεται, και σχολιάστηκαν εκτενώς. Εδώ, όμως, θα εξετασθεί μία άλλη όψη, η επιδιωκόμενη νομιμοποίηση του νέου ηγέτη του ΠΑΣΟΚ μέσα από μια συγκεκριμένη διαδικασία που διαφημίζεται επί έναν μήνα για τη στήριξη του συγκεκριμένου προσώπου, του Γ. Παπανδρέου, από την «κοινωνία». Υπό την έννοια αυτή έχει εξαιρετική σημασία να εξετάσουμε ψύχραιμα ποια ήταν η βάση της αντιπαράθεσης και της επικοινωνιακής λαίλαπας των τελευταίων εβδομάδων.
2. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Μιλάμε για την πρόταση ανάδειξης του πρόεδρου του ΠΑΣΟΚ μέσα από μια εκλογική διαδικασία που προβλέπει είτε ψήφο υπέρ του ενός και μοναδικού υποψηφίου είτε λευκή ψήφο, με συμμετέχοντες τα μέλη και τους φίλους του κόμματος. Το ερώτημα τίθεται ως προς το εάν αυτή η διαδικασία είναι συνταγματική, νόμιμη και δημοκρατική.
α. Είναι σίγουρο ότι δεν προβλέπεται νομική κύρωση για την επιλογή αυτής ή άλλης διαδικασίας στην ανάδειξη των κομματικών οργάνων, που έως σήμερα δεν αφορούσε τον «προχωρημένο» «θεσμό» των «φίλων». Παρότι υπάρχει διαφωνία εάν το Σύνταγμα της χώρας μας επιβάλλει τον κανόνα της ενδοκομματικής δημοκρατίας, από το 1974 και μετά, όλα τα πολιτικά κόμματα φέρονται ωσάν να δέχονται την υποχρέωσή τους να έχουν δημοκρατική οργάνωση. Ολα δηλώνουν ότι είναι δημοκρατικά και όλα πασχίζουν να καλύψουν αντικαταστατικές ενέργειες και αντιδημοκρατικές τάσεις. Οι μόνιμες αυτές διακηρύξεις γίνονται από τα κόμματα για να παρουσιασθούν αξιόπιστα, κι έτσι να διευρύνουν το πεδίο επιρροής τους. Η πολιτική αξιοπιστία είναι η ουσία του δημοκρατικού πολιτεύματος και του κράτους δικαίου, που συνδέεται με την προσήλωση σε συγκεκριμένες διαδικασίες, θεσπισμένες και υποχρεωτικές για όσους συμμετέχουν. Σε αυτό το πλαίσιο εξετάζεται η προτεινόμενη ανάδειξη του προέδρου του ΠΑΣΟΚ.
β. Η εκλογική διαδικασία, για να πληροί το ελάχιστο της δημοκρατικής αρχής, προϋποθέτει οπωσδήποτε, πρώτον, περισσοτέρους του ενός υποψηφίους και, δεύτερον, ένα εκ των προτέρων καθορισμένο σώμα εκλογέων. Οι περισσότεροι του ενός υποψήφιοι έχουν σημασία όχι τόσο για τα συγκεκριμένα πρόσωπα, όσο για τη διασφάλιση του πλουραλισμού, δηλαδή για τις, προφανώς διαφορετικές, απόψεις που εκφράζουν. Αναπόσπαστο μέρος μιας αποδεκτής εκλογικής διαδικασίας είναι ο ελεύθερος και ουσιαστικός διάλογος επί των θέσεων των υποψηφίων και η διαμόρφωση γνώμης από τους εκλογείς. Οι όροι αυτοί είναι απολύτως αυτονόητοι για τον μέσο άνθρωπο, σήμερα, στην Ελλάδα, αλλά και οπουδήποτε στην Ευρώπη. Και τονίζεται η σημασία του χώρου και του χρόνου όταν μιλάμε για τη δημοκρατία, μία τόσο ιδεολογικά φορτισμένη έννοια, που μπορεί να νοηθεί μόνο σε συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο.
γ. Η διαδικασία τής από κοινού συμμετοχής των μελών και των φίλων έχει δημοσίως δηλωθεί ως διαδικασία νομιμοποίησης -ευρείας αποδοχής- του προέδρου του ΠΑΣΟΚ. Δηλαδή, η νομιμοποίηση της ανάδειξης του αρχηγού επέρχεται με την προσέλευση στην κάλπη. Το ζητούμενο από τους εμπνευστές της νέας διαδικασίας εκλογής δεν είναι τόσο το ποσοστό που θα λάβει ο μοναδικός υποψήφιος, όσο κυρίως ο αριθμός των ψηφισάντων. Αυτό σημαίνει απλά πως ο προσερχόμενος καταγράφεται ως φίλος και ο μη προσερχόμενος θεωρείται προφανώς ως μη φίλος. Και τούτη η καταγραφή συμβαίνει στο πολιτικό και κομματικό περιβάλλον που ζούμε, όπου οι πελατειακές σχέσεις είναι δεδομένες. Οποιος συνεπώς έχει, με οποιονδήποτε τρόπο, επωφεληθεί από τη σχέση του με το κυβερνών κόμμα, ή έστω έχει φιλικούς δεσμούς με κομματικά στελέχη και μέλη του ΠΑΣΟΚ, είναι ευάλωτος σε πίεση προκειμένου να προσέλθει. Και οι δύο επιλογές, λευκό ή Γ. Παπανδρέου, καταλήγουν υπέρ του (εκ των προτέρων γνωστού) αρχηγού.
δ. Η μυστικότητα της ψήφου δεν συνιστά περιττή πολυτέλεια, αλλά τον ουσιώδη τύπο κάθε στοιχειωδώς δημοκρατικής εκλογής. Στην ατυχή πρόταση του υποψηφίου προέδρου, η μυστικότητα της ψήφου παραβιάζεται με την ίδια τη συμμετοχή, που αρκεί για να σε εντάξει ή, το σημαντικότερο, να μη σε εντάξει, στη χορεία των φίλων, των ευνοημένων στο παρελθόν ή των ευνοούμενων στο μέλλον, των «περισσότερο ίσων». Η προσέλευση και μόνον, υπό τους όρους αυτούς, συνδέεται με την παραβίαση της ελεύθερης και ανόθευτης λαϊκής θέλησης, της βούλησης όσων συμμετέχουν χωρίς ενδεχομένως να θέλουν πράγματι να συμμετάσχουν. Βρισκόμαστε σε μια νέα μορφή φακελώματος. Σε ολιγάριθμες τοπικές κοινωνίες, μικρότερες κοινωνικές ομάδες ή επιχειρήσεις, επαγγελματικές παρέες, ακόμη και σε φίλους και ζευγάρια, η πίεση μπορεί να καταστεί αφόρητη, οιονεί εκβιαστική. Οσοι δεν είναι καταγεγραμμένοι, άρα δεν προσήλθαν, δεν μπορούν να ελπίζουν σε ίση μεταχείριση με αυτούς που προσήλθαν και ψήφισαν. Η δημόσια διακήρυξη της ιδιότητας του «φίλου», όχι απλώς του κόμματος αλλά του συγκεκριμένου υποψηφίου, μέσω της προσέλευσης και μόνον, συνιστά μια πολιτική σχέση πολύ στενότερη από αυτήν που έχει ο εκλογέας όταν ψηφίζει, μυστικά, ένα κόμμα και που διαθέτει το «δικαίωμα του ψεύδους» περί την ψήφο του. Στο μέτρο που πολλές σχέσεις, προσωπικές, κοινωνικές, επαγγελματικές, είναι σχέσεις εξάρτησης και εξουσίας, οι πιεζόμενοι και εκβιαζόμενοι καθίστανται δυνητικά πάμπολλοι.
ε. Η απαράδεκτη αυτή, σύμφωνα με τα ανωτέρω, διαδικασία επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο εάν ληφθούν υπ’ όψιν δύο δεδομένα. Πρώτον, ότι συντελείται μόλις έναν μήνα προ των βουλευτικών εκλογών, επηρεάζει συνεπώς ευθύτατα τη διαδικασία εκλογής βουλευτών, άρα την επιλογή συγκεκριμένης κυβέρνησης, εν μέσω ενός άκρως πολωμένου δικομματισμού! Δεύτερον, ότι η βαθεία διαφθορά δεν αποτελεί απλώς μια διαδεδομένη εντύπωση, αλλά επιβεβαιώνεται ακόμη και από τον ίδιον τον πρωταγωνιστή, τον μέλλοντα αρχηγό!
3. Ολος ο σχεδιασμός ανάδειξης του Αρχηγού αποτελεί, σύμφωνα με δηλώσεις, μία «επαναστατική» διαδικασία. Είναι πολύ νωρίς για να αποφανθεί κάποιος για το εύρος της «επανάστασης», πάντως είθισται, ακόμη, οι επαναστάσεις να ξεκινούν «από τα κάτω». Ακόμη κι έτσι, επαναστατικά, ο μέλλων πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ συμπεριφέρεται ωσάν πρόεδρος εδώ και εβδομάδες, χωρίς καν να περιμένει μέχρι να αναδειχθεί, έστω και με την ανωτέρω περιγραφόμενη διαδικασία. Επιπλέον, το σχεδιαζόμενο «άνοιγμα στην κοινωνία», υπό την έννοια της απευθείας προσφυγής σε μια άμορφη μάζα φίλων, αλλά και ο παραμερισμός κάθε θεσπισμένου οργάνου, πολλές επιφυλάξεις και μελαγχολία δημιουργούν, για την ποιότητα της ήδη βεβαρημένης δημοκρατίας μας, στο άμεσο μέλλον.
(1) Αναπληρώτρια καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.