Η περασμένη εβδομάδα ήταν κάτι σαν σκωτσέζικο ντους για τους «πράσινους». Πριν κοπάσει ο άνεμος συσπείρωσης, αισιοδοξίας και μαχητικότητας που προκλήθηκε από τη συμμετοχή ενός εκατομμυρίου πολιτών στην ψηφοφορία της περασμένης Κυριακής, η μεταγραφή των Στ. Μάνου και Α. Ανδριανόπουλου έπεσε στα κεφάλια τους σαν κεραυνός εν αιθρία, προκαλώντας τους πολιτικό σοκ. Για τον κόσμο του ΠΑΣΟΚ οι δύο σταυροφόροι του νεοφιλελευθερισμού αντιπροσωπεύουν το ιδεολογικοπολιτικό «κακό», είναι οι καθαρόαιμοι εκφραστές της αντίπερα όχθης στο επίπεδο της ευρύτερης οικονομικής πολιτικής κι όχι μόνο. Ακόμα και οι πιο φανατικοί υποστηρικτές του Γ. Παπανδρέου δυσκολεύονται να πιουν το πικρό αυτό ποτήρι.
Πολιτικό σοκ
Το πολιτικό σοκ είναι μεγάλο και στον χώρο των στελεχών. Η δυσφορία είναι έντονη, αλλά οι αντιδράσεις ειδικά στην κορυφή της κομματικής πυραμίδας είναι αμελητέες. Ο πρώτος λόγος ίσχυε πάντα: Οταν το κόμμα έχει εισέλθει στην τελική ευθεία προς τις κάλπες, δεν υπάρχουν περιθώρια για εσωτερικές τριβές. Ο δεύτερος αφορά το νέο εσωκομματικό καθεστώς. Το ΠΑΣΟΚ έχει -τουλάχιστον προς το παρόν- παραδοθεί άνευ όρων στον Γ. Παπανδρέου, ο οποίος μετά την εκλογή του από τη βάση έχει ουσιαστικά καταστεί ανεξέλεγκτος μονάρχης.
Ο νέος αρχηγός έχει υψώσει τη σημαία του διαλόγου και της συμμετοχής, αλλά στο εσωτερικό του Κινήματος και τα δύο αυτά σπανίζουν. Ακόμα και για τα πιο κρίσιμα ζητήματα η γραμμή χαράσσεται από τον ίδιο και έναν στενό κύκλο προσωπικών συνεργατών του, οι οποίοι δεν διαθέτουν κομματική ιδιότητα και πολιτική νομιμοποίηση. Ολα σχεδόν τα κορυφαία στελέχη είναι αποκλεισμένα από το κέντρο λήψης των πολιτικών αποφάσεων, σε σημείο που μαθαίνουν τις εξελίξεις από τους δημοσιογράφους! Δεν εξαιρούνται ούτε εκείνα που συμμετέχουν στο ευρύτερο επιτελείο της προεκλογικής εκστρατείας.
Είναι διάχυτη η αίσθηση ότι δεν υπάρχει περιθώριο διατύπωσης αντιρρήσεων. Οπως ακούγεται χαρακτηριστικά, «στο λεωφορείο ίσως βρει θέση όποιος δείξει εμπράκτως ότι προσαρμόζεται». Δεν είναι τυχαίο ότι ανώτατα στελέχη, που είχαν υψωμένη τη σημαία της πολεμικής εναντίον του νεοφιλελευθερισμού, έσπευσαν να υποστηρίξουν δημοσίως την κίνηση του νέου αρχηγού τους. Τα πρόσωπά τους μπροστά στην κάμερα, όμως, έλεγαν άλλα απ’ αυτά που έλεγε η φωνή τους.
Ολα αυτά πιθανότατα είναι δείγματα γραφής αρχηγισμού. Από την άλλη πλευρά, όμως, πρέπει να αναγνωρισθεί ότι το ΠΑΣΟΚ αφ’ ενός αντιμετωπίζει τις ειδικές συνθήκες του αγώνα της κάλπης και αφ’ ετέρου έχει εισέλθει σε μεταβατική περίοδο με σκοπό τη μετεξέλιξή του. Επιπροσθέτως, ο Γ. Παπανδρέου έχει μία δικαιολογία να συμπεριφέρεται έτσι, γιατί το αίτημα της βάσης για ανανέωση στα πρόσωπα είναι διάχυτο και πιεστικό. Σ’ ό,τι αφορά το ζήτημα της φυσιογνωμίας, όμως, τα μέλη και οι φίλοι του έδωσαν την περασμένη Κυριακή την εντολή και τη δύναμη για να αναβαπτίσει ηθικοπολιτικά το Κίνημα κι όχι να το μεταλλάξει σε κάτι διαφορετικό. Στην Πολιτική, άλλωστε, δεν υπάρχει η έννοια της «λευκής κάρτας».
Τα κεντροαριστερά μικρομεσαία στρώματα, που αποτελούν τον κορμό της εκλογικής βάσης του ΠΑΣΟΚ, υποδέχθηκαν με ανακούφιση την αλλαγή ηγεσίας. Την περασμένη Κυριακή ψήφισαν μαζικά, προσδοκώντας ότι ο Γ. Παπανδρέου αφ’ ενός θα καθαρίσει και θα ανασυγκροτήσει το ΠΑΣΟΚ και αφ’ ετέρου θα προωθήσει μία σύγχρονη και πιο αποτελεσματική εκδοχή της πολιτικής του πατέρα του, που θα περιλαμβάνει και κοινωνική προστασία των αδυνάτων.
Τι θα είχε συμβεί άραγε εάν ο Γ. Παπανδρέου είχε ανακοινώσει τις προθέσεις του για το ψηφοδέλτιο Επικρατείας την περασμένη εβδομάδα, όταν καλούσε τα μέλη και τους φίλους του κόμματός του να συμμετάσχουν στην ψηφοφορία για την εκλογή του; Δεν το έπραξε, προφανώς επειδή είχε επίγνωση ότι η ανταπόκριση της βάσης θα ήταν δραστικά μικρότερη. Οποιος επιδιώκει την αλλαγή ταυτότητας ενός ολόκληρου κόμματος, όμως, δεν μπορεί να το κάνει με πολιτικά λαθραίο τρόπο.
Το ερώτημα είναι εάν οι μεταγραφές σηματοδοτούν κάτι τέτοιο, ή απλώς είναι μία κίνηση με αποκλειστικά εκλογική στόχευση. Ο νέος πρόεδρος δεν έκανε τον κόπο να δώσει πολιτικές εξηγήσεις στην ίδια την παράταξή του. Οπως συνήθως, η σχετική δήλωσή του ήταν αφόρητα γενικόλογη και προσχηματική. Επισήμως, προβάλλεται περισσότερο το επιχείρημα ότι με τη μεταγραφή των Στ. Μάνου και A. Ανδριανόπουλου ο Γ. Παπανδρέου θα διεμβολίσει εκλογικά την Ν.Δ. Θεωρεί ότι τουλάχιστον θα επαναπροσελκύσει την κατηγορία των κεντροδεξιών ψηφοφόρων που πιστεύουν στον οικονομικό φιλελευθερισμό και οι οποίοι το 1996 και εν μέρει το 2000 είχαν ψηφίσει το ΠΑΣΟΚ, επηρεασμένοι από την «εκσυγχρονιστική» επαγγελία του K. Σημίτη.
Σ’ έναν βαθμό, η εκτίμηση αυτή δεν είναι αβάσιμη, αλλά υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος: οι διαρροές από τα αριστερά. Για τους «πράσινους» οι δύο αρχιερείς του νεοφιλελευθερισμού είναι «κόκκινο πανί». Ο Κ. Σημίτης δεν θα τολμούσε ποτέ να παρουσιάσει ένα τέτοιο ψηφοδέλτιο Επικρατείας, φοβούμενος δικαιολογημένα τις ενδοπαραταξιακές αντιδράσεις και το συνακόλουθο βαρύ εκλογικό κόστος. Προφανώς, ο Γ. Παπανδρέου έχει εμπιστοσύνη στη δύναμη του ονόματος και της εξουσίας του. Πιστεύει ότι η αντίδραση που εκδηλώνεται με μεγάλη ένταση στην παράταξή του σταδιακά θα εκτονωθεί και θα αφομοιωθεί.
Πρόκειται, άραγε, για ρεαλιστική ή για αλαζονική εκτίμηση; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τελικώς το κομματικό «μαντρί» ασκεί κεντρομόλο δύναμη στους οπαδούς. Είναι αλήθεια, επίσης, ότι με την πάροδο των ημερών στελέχη και ψηφοφόροι έχουν αρχίσει να «εκλογικεύουν» μέσα τους τις μεταγραφές, προκειμένου να αποδεχθούν το τετελεσμένο. Αυτό, όμως, δεν ισχύει για όλους. Το κρίσιμο ζήτημα είναι το τελικό μέγεθος των διαρροών και ο αριθμός των αναποφάσιστων κεντροαριστερής προέλευσης, που θα μπορούσαν να παλιννοστήσουν στο ΠΑΣΟΚ, αλλά, λόγω του γεγονότος, δεν θα το κάνουν. Με άλλα λόγια, το ερώτημα είναι εάν οι ζημιές και τα διαφυγόντα κέρδη από τις μεταγραφές θα είναι αθροιστικά μεγαλύτερα ή όχι από τις εισροές.
Εκλογικό ρίσκο
Οι δημοσκοπήσεις θα μας δώσουν μία ένδειξη, αλλά είναι σαφές ότι πρόκειται για κίνηση υψηλού εκλογικού ρίσκου. Στο πολιτικό επίπεδο έχουν ήδη προκληθεί ρήγματα, αλλά αυτά είναι μακροπρόθεσμα και ως εκ τούτου δεν τα λογιαριάζει κανείς τώρα. Εκλογικό ρίσκο έχει και η μεταγραφή των στελεχών, που έλκουν την προέλευσή τους από την κομμουνιστική Αριστερά. Μία σημαντική μερίδα παραδοσιακών ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ δεν έχει ξεχάσει τον ρόλο τους στο «βρώμικο ’89».
Είναι αλήθεια ότι ο Μ. Ανδρουλάκης έχει κάνει νωρίς την αυτοκριτική του και έχει διανύσει τη δική του βασανιστική πορεία στο χώρο των ιδεών. Αντιθέτως, η περίπτωση της Μ. Δαμανάκη παραπέμπει περισσότερο στην πεπατημένη του επαγγελματία πολιτικού. Υπενθυμίζουμε ότι όταν στις δημοτικές εκλογές του 1998 ο K. Σημίτης την επέβαλε ως υποψήφια και του ΠΑΣΟΚ στον Δήμο Αθηναίων, οι διαρροές ήταν τέτοιας έκτασης, που εισέπραξε μία πρωτοφανή εκλογική πανωλεθρία.
Οι μεταγραφές υπηρετούν περισσότερο πολιτικούς παρά εκλογικούς στόχους. Η διεύρυνση, άλλωστε, μόνο επιφανειακά είναι αμφίπλευρη. Στην πραγματικότητα είναι μιας κατεύθυνσης. Οι Στ. Μάνος, Α. Ανδριανόπουλος, Μ. Δαμανάκη και Μ. Ανδρουλάκης συγκλίνουν σ’ έναν κοινό ιδεολογικοπολιτικό παρονομαστή. Και βεβαίως, ο Γ. Παπανδρέου τους επέλεξε, γιατί έχει μία εκλεκτική συγγένεια μαζί τους. Αυτό είναι, ίσως, το κλειδί για να αναζητήσουμε τον χαρακτήρα της επικείμενης μετάλλαξης του ΠΑΣΟΚ.
Ο νέος αρχηγός δεν θρυμματίζει τυχαία τα ηθικοπολιτικά στερεότυπα του κόμματός του. Το μεταπολιτικό «λαϊφ στάιλ» είναι ο μανδύας και το όχημα μιας βαθύτατα ιδεολογικοπολιτικής επιλογής. Πολλαπλασιάζονται οι ενδείξεις ότι η «δημοκρατική παράταξη» που ο Γ. Παπανδρέου οραματίζεται θα είναι περισσότερο ένα αμερικανικού τύπου φιλελεύθερο δημοκρατικό κόμμα και λιγότερο ένα κλασικό δυτικοευρωπαϊκού τύπου σοσιαλιστικό κόμμα. Επισημαίνουμε ότι αποφεύγει επιμελώς και καθ’ οιονδήποτε τρόπο να συνδέσει το σχέδιό του με τον όρο Αριστερά. Το εγχείρημά του δεν θα είναι, όμως, περίπατος, ειδικά εάν χάσει τις εκλογές. Δεν θα έχει, βεβαίως, την ευθύνη της ήττας, αλλά μένει να δούμε στην πράξη εάν θα καταφέρει να κατευθύνει προς τον δικό του στόχο τη συζήτηση που αναπόφευκτα θα προκύψει στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ για το μέλλον της παράταξης.