Οσες αντιρρήσεις κι αν έχουμε για το ιδεολογικό και πολιτικό νέφος του τρέχοντος ΠΑΣΟΚ, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι τις τελευταίες εβδομάδες εκόμισε νέα στοιχεία στην πολιτική συζήτηση. Ακόμη και καταστρέφοντας το παραδοσιακό πλαίσιο, ανακάτεψε τα χαρτιά και άνοιξε πεδία αντιπαραθέσεων.
Η αμφίπλευρη διεύρυνση και ο ορμητικός νεωτερισμός είναι οι κυρίαρχοι φαινόμενοι χαρακτήρες. Και οι δύο αυτές θεαματικές κατά βάσιν κινήσεις δεν πλήττουν αποκλειστικά τον βασικό αντίπαλο, τη Νέα Δημοκρατία, αλλά πλήττουν (αμφίπλευρες γαρ) και την Αριστερά? όχι μόνο επειδή της αφαιρούν κάποιους αξιοθρήνητους πολιτικούς αριστερής καταγωγής, αλλά κυρίως επειδή το ΠΑΣΟΚ καταλαμβάνει κι άλλο «αφύλακτο» χώρο και παίζει πάλι το προνομιακό παιχνίδι της Αριστεράς: την παραγωγή καινοτόμων ιδεών.
Οι νεωτερισμοί του Γ. Α. Παπανδρέου είναι εν πολλοίς περιβλήματα άνευ περιεχομένου, ωστόσο η ρητορική του, όσο κατασκευασμένη και καιροσκοπική, φαίνεται να έπεισε πλήθη ακριβώς επειδή υπάρχει ζήτηση. Το πλήθος ζει μες στον νεωτερισμό, τυλίγεται απ’ αυτόν σε κάθε φάση της ζωής του, από τα κινητά και το μετρό έως τις διαφημίσεις του Τζόνι Γουόκερ και τα chat rooms: αυτό θεωρείται νέο. Οτι κάποιος υποψήφιος πρωθυπουργός τάζει Ιντερνετ καφέ στους άνεργους νέους και διά βίου εκπαίδευση στους εξουθενωμένους συνταξιούχους, σε άλλους ακούγεται φαιδρό, σε άλλους «ασυνάρτητο» (Αλέκα Παπαρήγα) και σε άλλους απλώς κουλ… Σε κάθε περίπτωση, «κάνει νέο»…
Λεηλασία ιδεών
Η Αριστερά σχεδόν δεν απαντά σε αυτό το κύμα νεωτερικότητας. Είναι από χρόνια εγκλωβισμένη σε συντήρηση δυνάμεων, στο συν-πλην 3%, στο συν-πλην 5%. Ταλαιπωρημένη από την υποχώρηση της σύνολης ευρωπαϊκής Αριστεράς και τη συγκυβέρνηση του ’89, είδε τον Κ. Σημίτη να στηρίζεται στις ιδέες του ΚΚΕ-εσωτ. περί ανοιχτής Ευρώπης, για να απαγκιστρωθεί από το δυτικόφοβο ΠΑΣΟΚ του ’80, και να αλιεύει στελέχη από τις δεξαμενές των ευρωκομμουνιστών. Κοντολογίς: η περίφημη λεηλασία της Αριστεράς από το ΠΑΣΟΚ δεν αφορά ψήφους, αλλά πρωτίστως ιδέες.
Τα τελευταία χρόνια η Αριστερά δεν παράγει αρκετές νέες ιδέες, ώστε να αντέχει τις λεηλασίες. Ως προς την επαφή με την αναδυόμενη νέα πραγματικότητα, μου θυμίζει μεσήλικα μύωπα με αρχόμενη πρεσβυωπία: Οταν βλέπει μακριά, δεν βλέπει κοντά, και αντιστρόφως. Εννοώ: μη βλέποντας ευκρινώς τα αναδυόμενα νέα υποκείμενα, αδυνατεί να δει συνολικά και το κοινωνικό αμάλγαμα. Σχετικά αργά συναντήθηκε με τα όποια ρεύματα της οικολογίας και του περιβαλλοντικού ακτιβισμού, ενώ πρόσφατα αποκατέστησε επαφή με τα κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης όπως διαμόρφωθηκαν μετά το Σιατλ και τη Γένοβα.
Αρχαία αλλά… νέα υλικά
Η πιο πετυχημένη αφίσα λ.χ. του Συνασπισμού ήταν αυτή με το κορίτσι που ξαναδίνει ραντεβού στην κάλπη, «μετά τους δρόμους». Εδώ η πραγματικότητα είναι διττή: το φυσικό δίκαιο του «δρόμου» μα και το δίκαιο των θεσμών και της συντακτικής εξουσίας, κι αυτά συνυπάρχουν σε ένα νέο γλυκό προσωπάκι που αναβλύζει από τη ζωή και δεν είναι τοπ μόντελ. Η ζωή αντιπαρατίθεται στο θέαμα, ο λόγος στη φαντασμαγορία. Το λανθάνον νόημα αυτής της αφίσας έπρεπε να χαρακτηρίζει τον λόγο της Αριστεράς σε όλη αυτήν την προεκλογική περίοδο: επίθεση, διαύγεια, γείωση, όραμα, ομορφιά, αλήθεια. Αρχαία υλικά, και τόσο νέα…
Η κινηματική εμπειρία όμως δεν αρκεί, αν δεν μετουσιωθεί σε ιδέες, κι αν οι ιδέες δεν διαπεράσουν το πλήθος, αν οι βιωμένες ιδέες δεν μετατραπούν σε λυσιτελή και πειστικά αναχώματα καταντίκρυ στην παμφάγο φαντασμαγορία της μιντιοκρατίας και του στείρου ηδονισμού. Σε αυτό το σημείο, η σημερινή Αριστερά αδυνατεί να κάνει τις ιδέες της δραστικές ή επικίνδυνες. Φαίνεται να ακολουθεί τα πλήθη αντί να τα ερεθίζει και να τα εμπνέει. Επιπλέον, ιδίως το ΚΚΕ, φαίνεται να μην μπορεί να απαλλαγεί από τη θρησκευτική λατρεία του λαού και του λαϊκού, του εργάτη και του εργατισμού. Σαν να μην αντιλαμβάνεται ότι το «παλαιό» λαϊκό πλήθος ακολουθεί το ΠΑΣΟΚ από το 1977? πολύ περισσότερο, σαν να μην αντιλαμβάνεται ότι το νέο λαϊκό πλήθος φέρει ριζικά νέα χαρακτηριστικά πλάι στα παραδεδομένα.
Η έμμονη, υπερπροβεβλημένη προσφυγή του Γ. Α. Παπανδρέου σε μια νεωτερικότητα κενή και παραπλανητική αφήνει χώρο για μια Αριστερά των ιδεών. Εως τώρα εν τούτοις η Αριστερά δεν φαίνεται να εκμεταλλεύεται αυτούς τους κενούς χώρους? σαν να φοβάται τα ιντερνετικά τρικ του Γ. Α. Παπανδρέου, σαν να μην θέλει να παίξει σε ένα πεδίο που δεν ελέγχει πλήρως. Μένει σε ένα λόγο νοικοκυρεμένο, αμυντικό, στρογγυλό, χωρίς αιχμές και γωνίες.
Κι όμως αυτό το πεδίο είναι δικό της? μπορεί και να αποκαλύψει το ψευδεπίγραφο Νέο και να υποδείξει το όντως Νέο. Σε αυτήν τη σύμφραση, η προσδοκία του νέου βαρύνει κυρίως τον Συνασπισμό, εφόσον το ΚΚΕ δεν κρύβει ότι προτιμά τις ιδεολογικές σιγουριές και την πολιτική του συντήρηση, λέγοντας συχνά απλές αλήθειες, μα τίποτε νέο.
Πολιτική ηθική
Περαιτέρω: η Αριστερά, παρά τις αδυναμίες της, είναι η μόνη που μπορεί να επαναθέσει το ζήτημα της ηθικής στην πολιτική, την ύπαρξη ενός ηθικού πυρήνα αδιαπραγμάτευτου για την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Το πλήθος δυσφορεί με τη διαφθορά, όχι μόνο γιατί δεν «τρώει» το ίδιο, αλλά και γιατί δεν αντέχει τη σκέψη της γενικευμένης ανομίας, της κλοπής χωρίς προσχήματα, της θεσμισμένης κυριαρχίας του πιο αρπακτικού.
Ο σκεπτόμενος πολίτης περιμένει επίσης από την Αριστερά να υπερασπιστεί και να τονίσει τις συνέχειες της δημοκρατικής παράδοσης: τις συνέχειες του κράτους δικαίου και πρόνοιας, της ελευθεροφροσύνης, της εκκοσμίκευσης. Εντέλει, αυτή είναι η αποφασισμένη ιστορική μας παράδοση, η παράδοση της Ευρώπης. Η Αριστερά οφείλει να δείξει ότι το κράτος εκπίπτει σε κενή δομή επιδιαιτησίας συμφερόντων και εργολάβων, αλλά παράλληλα να μιλήσει για την κοινωνία που εκπίπτει σε shopping mall, όταν δεν καταφεύγει σε εθνικιστικά και θρησκευτικά αποκούμπια. Να μη χαϊδέψει τα αυτιά του λαού, της κοινότητας, του πλήθους… Η νεωτερικότητα που τάζουν οι καινοί ηγέτες είναι εν πολλοίς ξαναντυμένα αρχαϊκά σχήματα, τελετουργίες για χειραγωγημένες μάζες. Αντέχει όμως η μάζα να της δείξεις τη χειραγώγησή της; Και αυτό πρέπει να το τολμήσει η Αριστερά. Εστω τώρα.
Ιδέες, ηθικό πυρήνα, δημοκρατικές συνέχειες, επώδυνη μα ανακουφιστική κριτική: αυτά περιμένουν από την Αριστερά οι πολίτες που δεν είναι μάζες, δεν είναι ξενωμένα άτομα, μα δρώντα πρόσωπα, ενεργά υποκείμενα.
Οι πολίτες δεν προσδοκούν συντήρηση και στείρα άμυνα, αλλά κατανόηση του παρόντος, κατανόηση της επιθυμίας και του φαντασιακού, γνώση των αναγκών χωρίς συμπίεση του ονείρου. Η σημερινή Αριστερά είναι διασπασμένη αλλά όχι θρυμματισμένη. Είναι αδύναμη αλλά φέρει ενδιάθετη την κριτική αντίσταση, την υπέρβαση και την ανασύνθεση.
Και μόνη η ύπαρξή της είναι μια δυνατότητα, που μπορεί να γίνει και δύναμη. Και η παρουσία της στο Κοινοβούλιο είναι ένα ανάχωμα, ένα σαμαράκι έστω, απέναντι στην αποψίλωση της Πόλης.