Πόσο κοντά βρίσκεται σήμερα η Τουρκία στην Ευρώπη; Το ερώτημα δεν είναι ρητορικό. Στη Σύνοδο Κορυφής της Ενωσης που θα διεξαχθεί στις Βρυξέλλες στα μέσα Δεκεμβρίου, οι 25 της Ευρώπης θα πρέπει να υλοποιήσουν την υπόσχεση που προ διετίας έδωσαν στην Αγκυρα και να αποφασίσουν κατά πόσον μπορεί να αρχίσει η διαδικασία των ενταξιακών διαπραγματεύσεων που κάποτε θα οδηγήσει την Τουρκία στην Ευρωπαϊκή Ενωση.
Το ζήτημα έχει τρεις παραμέτρους. Η πρώτη είναι κατά πόσον η Τουρκία έχει φθάσει στο στάδιο εκείνο δημοκρατικής θεσμικής ωριμότητος και οικονομικής ανάπτυξης, που της επιτρέπει να εισέλθει σε διαπραγματεύσεις. Η δεύτερη, ψυχολογική και φιλοσοφική περισσότερο, είναι κατά πόσον είναι πολιτικά επιθυμητή στους κόλπους μιας ολοένα και λιγότερο ενωμένης Ευρώπης. Η τελευταία και αμιγώς πολιτική είναι κατά πόσον υπάρχουν αντεπιχειρήματα ικανά να ανατρέψουν αμφότερες τις προηγούμενες παραμέτρους και να επιβάλουν την έναρξη διαπραγματεύσεων, ακόμα και αν το τουρκικό δημοκρατικό έλλειμμα συνεχίζει να υφίσταται ή αν σημαντική μερίδα της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης και πολιτικής τάξης εξακολουθεί να τη θεωρεί «ανεπιθύμητο» και μη ευρωπαϊκό κράτος.
Η δημοκρατική συγκρότηση
Σε ό,τι αφορά την πρώτη παράμετρο, αυτή πηγάζει από τα «κριτήρια της Κοπεγχάγης», που ορίζουν ότι για να εισέλθει στη διαδικασία των ενταξιακών διαπραγματεύσεων ένα κράτος, θα πρέπει να διαθέτει ευρωπαϊκού τύπου δημοκρατική και οικονομική συγκρότηση. Με άλλα λόγια η Τουρκία καλείται να μετατραπεί σε Ελβετία του Βοσπόρου, σε ένα κράτος δικαίου, χωρίς πολιτικό ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων, το οποίο σέβεται πλήρως τις εθνικές, θρησκευτικές και πολιτικές μειονότητές του…
Την κρίση επ’ αυτού θα κάνει κυρίως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με έκθεση – εισήγησή της που θα εκδοθεί περίπου έναν μήνα πριν από τη Σύνοδο Κορυφής. Ομως η άποψη που φαίνεται να υπάρχει τόσο στους κόλπους της Επιτροπής όσο και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, είναι πως, αυτήν τη στιγμή, οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις είναι σημαντικές μεν, ατελείς δε και, το κυριότερο, δεν έχουν ακόμα μεταφρασθεί σε ουσιαστικό εκδημοκρατισμό του κράτους, δεν έχουν «εφαρμοσθεί στην πράξη» κατά την τρέχουσα κοινοτική ορολογία. Αυτό όμως ουδόλως προδικάζει την τελική κρίση της Ενωσης για λόγους που θα φανούν παρακάτω.
Παρενθετικά, θα πρέπει να σημειωθεί εδώ το μάλλον άτυπο, αλλά σίγουρα όχι ασήμαντο «κριτήριο της Κύπρου». Είναι λοιπόν χρήσιμο να επισημανθεί ότι η Επιτροπή ήδη αναφέρεται τακτικά στον «εποικοδομητικό ρόλο» της Αγκυρας στις διαπραγματεύσεις περί το Κυπριακό, δείχνοντας ότι σκοπεύει να προβεί στη διαπίστωση αυτή και στην έκθεσή της, ιδίως μετά τον παραμερισμό του Ντενκτάς στη Λουκέρνη και το τουρκικό – τουρκοκυπριακό «ναι» στο Σχέδιο Ανάν.
Εχει θέση στην Ευρώπη;
Αν όμως απαιτείται η μετατροπή της Τουρκίας σε «ευρωπαϊκά δημοκρατική» χώρα, το έτερο ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσον η Τουρκία είναι και κυριολεκτικώς ευρωπαϊκή χώρα. Πρόκειται για το επίκεντρο της συζήτησης περί των «συνόρων της Ενωσης» και, μόλις προ ημερών, το κυβερνών τη Γαλλία κεντροδεξιό κόμμα «Ενωση για ένα Λαϊκό Κίνημα» του προέδρου Ζακ Σιράκ ανακοίνωσε διά του αρχηγού του και πρώην πρωθυπουργού Αλέν Ζιπέ ότι η Τουρκία απλώς δεν έχει θέση στην Ευρώπη. Ανάλογες φωνές έχουν ακουσθεί και από τη γερμανική χριστιανοδημοκρατία και άλλες πολιτικές δυνάμεις και σίγουρα θα ενταθούν όσο πλησιάζει ο Δεκέμβριος.
Ωστόσο, πρόκειται για μια συζήτηση που είναι προφανές πως η ίδια η Ευρώπη δεν έχει ακόμα την πολιτική ωριμότητα να φέρει εις πέρας. Η θέση ότι Τουρκία δεν «ανήκει» στην Ευρώπη πολύ δύσκολα θα μεταφρασθεί σε πολιτική, ακόμα και στο Παρίσι. Ο μέχρι πρότινος επίτροπος και υπουργός Εξωτερικών, Μισέλ Μπαρνιέ, έσπευσε να δηλώσει ότι οι θέσεις του κόμματος δεν θα μεταβάλουν την πολιτική της Γαλλίας. Σίγουρα, δε, καμία πρωτεύουσα έχει επικαλεσθεί επισήμως κάποιο εθνικό, θρησκευτικό ή γεωγραφικό κριτήριο αποκλεισμού της Τουρκίας. Ισως πιο γόνιμη να ήταν η εξέταση τού κατά πόσον η Τουρκία των 70 εκατομμυρίων «χωράει» στην Ευρώπη, όμως ούτε και από την οπτική αυτή έχει υπάρξει ουσιαστική συζήτηση. Αλλωστε αν είχε υπάρξει, μάλλον δεν θα ετίθετο τώρα θέμα «ευρωπαϊκής προοπτικής» της Τουρκίας.
Η «πολιτική» παράμετρος
Ετσι φθάνουμε στην «πολιτική» παράμετρο, η οποία και θα διαδραματίσει τον μείζονα ρόλο τον Δεκέμβριο. Σε πολλές πλευρές, αλλά και στην Επιτροπή αρχίζει να επικρατεί, δημοσίως, η λογική ότι η έναρξη διαπραγματεύσεων δεν αποτελεί αποκλειστικά επιβράβευση συντελεσθέντος εκδημοκρατισμού, αλλά θα μπορούσε να αποτελέσει και ενθάρρυνση για την επίτευξη, στο μέλλον, του στόχου αυτού.
Λέγεται επίσης ότι κατεδαφίζοντας το μεταρρυθμιστικό εγχείρημα, το «όχι» θα στρέψει την Τουρκία κατά της Ευρώπης ή και θα την αποσταθεροποιήσει, δημιουργώντας μια ακόμα πηγή ανωμαλίας προ των θυρών της Ενωσης. Ενα «ναι» θα αποτρέψει όλα αυτά, χωρίς εν τούτοις να στοιχειοθετεί οριστική δρομολόγηση της ένταξης της Τουρκίας, εξηγούν οι υπερσπιζόμενοι τη λογική αυτή, καίτοι γνωρίζουν ότι στην ευρωπαϊκή πρακτική, η έναρξη μιας μείζονος διαδικασίας, όπως οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις ουδέποτε έχει καταστεί δυνατόν να ανατραπεί στη συνέχεια.
Τα «κρυφά» επιχειρήματα
Υπάρχουν άλλωστε και τα «κρυφά» όμως πασιφανή επιχειρήματα, που αρχίζουν με τις πιέσεις από την αμερικανική πλευρά (οι οποίες, σημειώνεται, δεν καρποφόρησαν προ διετίας στην Κοπεγχάγη) και φθάνουν μέχρι τις εικασίες περί προσμονής σημαντικών επιχειρηματικών ανταλλαγμάτων από διάφορες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ή και στην ελπίδα ορισμένων ότι η είσοδος της Τουρκίας θα ενταφιάσει οριστικά και αμετάκλητα την ευρωπαϊκή πολιτική ολοκλήρωση.
Σε αυτό το σύμπλεγμα του Λαοκόωντος, ένα είναι βέβαιο: η Τουρκία πλησιάζει προς τον καθοριστικό Δεκέμβριο, έχοντας υποσχεθεί πολλά, αλλά έχοντας υλοποιήσει λίγα, για να συναντήσει μια Ευρώπη που υπόσχεται τα πάντα, αλλά δεν έχει πραγματοποιήσει σχεδόν τίποτα. Το αποτέλεσμα της συνάντησης αυτής θα είναι καθοριστικό για αμφότερες…