Τόσο ο κ. Καραμανλής όσο και ο κ. Παπανδρέου προτείνουν να αναθεωρηθεί το άρθρο 16 του Συντάγματος και να επιτραπεί η ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα.
Οπως επεσήμανα στο προηγούμενο σημείωμα, η Ανώτατη Παιδεία πάσχει. Στα 500 καλύτερα ιδρύματα ανωτάτων σπουδών παγκοσμίως, το Πανεπιστήμιο της Αθήνας κατατάσσεται στην τρίτη εκατοντάδα και το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στην τέταρτη. Τα υπόλοιπα ελληνικά AEI, περιλαμβανομένου και του ΕΜΠ, βρίσκονται εκτός κατάταξης διότι θεωρούνται χειρότερα από τα πρώτα 500 ιδρύματα της υφηλίου.
Το θεσμικό πλαίσιο που ορίζει το Σύνταγμα για την Παιδεία δημιουργεί προφανώς κίνητρα και αντικίνητρα που επηρεάζουν τη συμπεριφορά καθηγητών και φοιτητών, δασκάλων και μαθητών. Για παράδειγμα, η χωρίς όρους συνταγματική πρόβλεψη ότι όλοι οι Ελληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας σε όλες τις βαθμίδες, διαμορφώνει συμπεριφορά διαφορετική από εκείνη που θα διαμορφωνόταν αν η δωρεάν παιδεία περιοριζόταν στον κανονικό χρόνο σπουδών. H μονιμότητα του διδακτικού προσωπικού, ακόμη και σε χαμηλές βαθμίδες, διαμορφώνει και αυτή νοοτροπίες και συμπεριφορές διαφορετικές από εκείνες που θα διαμορφώνονταν αν το διδακτικό προσωπικό, ιδίως το νεότερο, έπρεπε συνεχώς να αποδεικνύει την αξία του. Ούτε είναι φυσικά χωρίς σημασία, ότι το Σύνταγμα ορίζει ότι οι καθηγητές των AEI είναι δημόσιοι λειτουργοί που μισθοδοτούνται ομοιόμορφα.
Σκέφτηκα ότι θα ήταν χρήσιμο να μάθουμε τι βασικούς θεσμούς για την Παιδεία θεσπίζουν τα Συντάγματα άλλων ευρωπαϊκών χωρών. H πρώτη διαπίστωση -σε χτυπάει κατακέφαλα- είναι η απερίγραπτη φλυαρία του δικού μας Συντάγματος. 500% περισσότερες λέξεις στο δικό μας Σύνταγμα για την Παιδεία από ό,τι το φινλανδικό Σύνταγμα. 400% περισσότερες από το ελβετικό. 100% περισσότερες από το ολλανδικό ή το ιρλανδικό.
Αλλο χαρακτηριστικό είναι ότι, σε κανένα από τα Συντάγματα αυτά, δεν γίνεται αναφορά στους καθηγητές, ούτε βέβαια και στους φοιτητικούς συλλόγους όπως κάνει το δικό μας. H μόνη αναφορά στα ανώτατα ιδρύματα γίνεται για να εγγυηθεί το κράτος την ελευθερία τους. Τέλος, όλα τα Συντάγματα περιορίζουν την παροχή δωρεάν παιδείας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Παραθέτω ένα σχέδιο διατύπωσης του άρθρου 16 που βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος με όσα ισχύουν σε ευρωπαϊκές χώρες των οποίων τα πανεπιστήμια διακρίνονται στην παγκόσμια κατάταξη:
1. Καθένας έχει το δικαίωμα στη δωρεάν βασική εκπαίδευση. Τα έτη υποχρεωτικής φοίτησης δεν μπορεί να είναι λιγότερα από εννέα. H υποχρεωτική εκπαίδευση παρέχεται, όπως ο νόμος ορίζει.
2. Οι δημόσιες αρχές εγγυώνται σε όλους ίσες ευκαιρίες για τη λήψη κάθε είδους εκπαιδευτικών υπηρεσιών ανάλογα με τις δεξιότητες και τις ανάγκες τους. Διασφαλίζουν επίσης στον καθένα τη δυνατότητα να μορφώνεται χωρίς να παρακωλύεται από οικονομικά εμπόδια.
3. H ελευθερία της επιστήμης, της τέχνης και της ανώτερης παιδείας είναι εγγυημένη.
4. Τα πανεπιστήμια αυτοδιοικούνται, όπως ο νόμος ορίζει.
5. Με νόμο ορίζονται οι αρχές που διέπουν τις παρεχόμενες από το κράτος και τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης εκπαιδευτικές υπηρεσίες. Καθώς και το δικαίωμα παροχής αντιστοίχων εκπαιδευτικών υπηρεσιών από ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Η λογική της παραγράφου 2 είναι ότι το κράτος μπορεί να δώσει στους φοιτητές, σε όλους ή στους οικονομικά ασθενέστερους, εν όλω ή εν μέρει, για όλη την περίοδο των σπουδών ή για μέρος της περιόδου των σπουδών, τα χρήματα που θα τους επιτρέπουν «να αγοράσουν» τις εκπαιδευτικές υπηρεσίες που προσιδιάζουν στις ικανότητές τους και στις ανάγκες τους. Τα χρήματα θα τα δώσει το κράτος στον φοιτητή. O φοιτητής θα επιλέξει το ίδρυμα που θα του προσφέρει τις εκπαιδευτικές υπηρεσίες που του χρειάζονται. Τα λεφτά, λοιπόν, δεν θα πάνε στο πανεπιστήμιο αλλά θα πάνε στον φοιτητή. Μπορεί βέβαια, παράλληλα, να υπάρχουν και απευθείας χρήματα για το πανεπιστήμιο. Φεύγει, πάντως, η λογική της δωρεάν παιδείας και αντικαθίσταται από έναν θεσμό που θα σπρώξει το πανεπιστήμιο προς τον εξορθολογισμό. Μπορεί το πανεπιστήμιο να προσελκύσει όποιους καθηγητές νομίζει ότι χρειάζεται, με τη λογική να γίνει ένα καλό πανεπιστήμιο το οποίο θα προσελκύει περισσότερους φοιτητές και ούτω καθεξής.
Αυτά θα επιτρέψουν στο αυτοδιοικούμενο πανεπιστήμιο να προσαρμόζεται στις ανάγκες και να έχει την ευελιξία που χρειάζεται.
Δεν διαφοροποιείται σε τίποτα το ιδιωτικό από το κρατικό. Συνυπάρχουν και προσφέρουν εκπαιδευτικές υπηρεσίες σε όλους.
Επισημαίνω ότι αν η επικείμενη Αναθεώρηση περιοριστεί σε όσα πρότειναν οι αρχηγοί της Ν.Δ. και του ΠΑΣΟΚ και δεν αλλάξει ριζικά το άρθρο 16, η κατάσταση στο μέλλον θα γίνει χειρότερη. Διότι, σημαντικό δεν είναι να μπορούν να δημιουργηθούν ιδιωτικά πανεπιστήμια, αλλά να διαμορφωθεί το περιβάλλον που θα ωθήσει το κρατικό πανεπιστήμιο να γίνει καλύτερο.
Η πραγματική αυτοδιοίκηση των πανεπιστημίων και ο δραστικός περιορισμός της παρέμβασης του υπουργείου Παιδείας θα αποδειχθεί ότι είναι κρίσιμης σημασίας. H ανάγκη θα γίνει ακόμη πιο επιτακτική αν και όταν εμφανιστούν ιδιωτικά πανεπιστήμια. Το ίδιο πρέπει να συμβεί και για το σχολείο. Να φύγουν οι συγκεντρωτικές αρμοδιότητες του υπουργείου Παιδείας και να περάσουν πολλές από αυτές στον διευθυντή του σχολείου και τους καθηγητές του. Σε αυτή την αποκέντρωση και την ενδυνάμωση των φυσικών φορέων της εκπαίδευσης οφείλεται εν πολλοίς και η θεαματική άνοδος του φινλανδικού σχολείου.
Οι περισσότερες αποφάσεις θα παίρνονται από τα πανεπιστήμια ή από τα σχολεία. H πολιτεία ενδυναμώνει τους δασκάλους, τους δίνει υπόσταση, τους δίνει μια σημασία που σήμερα δεν έχουν και αυτό μπορεί να ενισχύσει το φρόνημά τους σε τέτοιο σημείο ώστε να γίνουν καλύτεροι. Ενισχύουμε τον αυτοσεβασμό και το κοινωνικό κύρος όλων, δασκάλων, καθηγητών αλλά και φοιτητών.