Οξεία αντιπαράθεση έχει προκαλέσει στην Ευρωπαϊκή Ενωση (Ε.Ε.) η απόφαση του πολωνικού συνταγματικού δικαστηρίου ότι το πολωνικό σύνταγμα υπερισχύει των ενωσιακών κανόνων και της αρμοδιότητας του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΔΕΕ). Η σφοδρή αντίδραση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και πολλών κρατών-μελών είναι απολύτως δικαιολογημένη, καθώς με την απόφαση αυτή υπονομεύονται τα θεμέλια του θεσμικού οικοδομήματος της Ε.Ε., θεματοφύλακας του οποίου είναι το ΔΕΕ.
Για να γίνει αντιληπτό το χάσμα μεταξύ Ευρωπαϊκής Ενωσης και Πολωνίας μετά την ανωτέρω απόφαση, σκόπιμο είναι να τονιστούν ορισμένα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της Ε.Ε. Πρόκειται για την πλέον προωθημένη μορφή διεθνούς οργανισμού στα παγκόσμια χρονικά με καθορισμένο σκοπό –κατά το προοίμιο της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ενωση– την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Προς επίτευξη του σκοπού αυτού, τα κράτη-μέλη παραχώρησαν ένα μέρος της εθνικής τους κυριαρχίας σε κοινά θεσμικά όργανα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιας παραχώρησης αποτελούν η κοινή εμπορική πολιτική με την αποκλειστική αρμοδιότητα της Ε.Ε. να συνάπτει διεθνείς εμπορικές συμβάσεις και η αποκλειστική αρμοδιότητα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) στον τομέα της νομισματικής πολιτικής.
Κορωνίδα του θεσμικού οικοδομήματος της Ε.Ε. αποτελεί η θέσπιση του ΔΕΕ, του οποίου οι αρμοδιότητες (άρθρα 251 έως 281 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ε.Ε.) βαίνουν, κατά πολύ, πέραν εκείνων οποιουδήποτε τυχόν αντίστοιχου οργάνου άλλου διεθνούς οργανισμού. Η θέσπισή του αποτελεί καρπό της τραγικής εμπειρίας των δύο παγκοσμίων πολέμων.
Το ΔΕΕ –μεταξύ άλλων αρμοδιοτήτων– ελέγχει τη νομιμότητα των πράξεων των λοιπών οργάνων της Ε.Ε. με δικαιοδοσία ακύρωσης, καθώς και την τήρηση των υποχρεώσεων των κρατών-μελών, που απορρέουν από τη Συνθήκη της Ε.Ε. Μια από αυτές είναι η διαφύλαξη του κράτους δικαίου, που αποτελεί θεμέλιο της Ε.Ε. (αρ. 2 της Συνθήκης) και αφορά τον σεβασμό των θεμελιωδών αρχών του δικαίου και των κοινών κανόνων, καθώς και την απόλυτη θεσμική και λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστηρίων και δικαστών των κρατών-μελών. Στο πλαίσιο αυτό, το ΔΕΕ μπορεί να επιβάλει –κατά πλήρη δικαιοδοσία– οικονομικές κυρώσεις στα παραβαίνοντα κράτη-μέλη κατόπιν προτάσεως της Επιτροπής.
Η, βάσει αυτών των αρμοδιοτήτων, νομολογία του ΔΕΕ –σε ορισμένες περιπτώσεις– έχει αποτελέσει κατά καιρούς αντικείμενο κριτικής, καθ’ όλα θεμιτής. Ωστόσο, το ΔΕΕ έχαιρε πάντοτε σεβασμού, το κύρος των αποφάσεών του ήταν πάντοτε υψηλό και ουδέποτε αμφισβητήθηκαν οι αρμοδιότητες και οι αποφάσεις του από κράτη-μέλη. Με ορισμένες πάντως παραφωνίες κατά καιρούς. Η πλέον πρόσφατη και σημαντικότερη είναι η απόφαση του Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας, που έκρινε ότι το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της ΕΚΤ δεν είναι συμβατό με τη Συνθήκη της Ε.Ε. Η απόφαση αυτή προκάλεσε έντονη δυσφορία στη γερμανική κυβέρνηση, η δε Επιτροπή κίνησε κατά της Γερμανίας τη διαδικασία για τη διαπίστωση παραβιάσεως της Συνθήκης. Το ζήτημα προσώρας παρακάμφθηκε, καθότι παρενέβη το γερμανικό Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο, που διαπίστωσε ότι η ΕΚΤ δεν υπερέβη τις αρμοδιότητές της.
Η περίπτωση της Πολωνίας είναι εντελώς διαφορετική. Κατ’ αρχάς, η διαμάχη με την Ε.Ε. εστιάστηκε στην προσπάθεια της πολωνικής κυβέρνησης να χειραγωγήσει και ελέγξει με διάφορους τρόπους τη δικαστική εξουσία. Αυτό οδήγησε σε αρκετές καταδικαστικές αποφάσεις του ΔΕΕ – κατόπιν προσφυγής της Επιτροπής, η οποία απειλεί με κυρώσεις. Ως αντίδραση, η πολωνική κυβέρνηση προχώρησε στην αντικατάσταση των μελών του Συνταγματικού Δικαστηρίου και την αναγνώριση της αρμοδιότητας του υπουργού Δικαιοσύνης να ελέγχει και να αντικαθιστά κατά βούληση τους δικαστικούς λειτουργούς, κατά κατάφωρη παράβαση των στοιχειωδών κανόνων του κράτους δικαίου.
Οποιοσδήποτε συμβιβασμός με την Πολωνία θα καθιστούσε την Ε.Ε. έναν συνήθη χαλαρό διεθνή οργανισμό.
Το επόμενο καθοριστικό βήμα ήταν πλέον δεδομένο. Το Συνταγματικό Δικαστήριο, ενεργώντας ουσιαστικά με τη νέα του σύνθεση ως βραχίονας της κυβέρνησης, έκρινε ότι διατάξεις της Συνθήκης της Ε.Ε., κυρίως επί των αρμοδιοτήτων του ΔΕΕ, είναι ασύμβατες με το πολωνικό σύνταγμα, που υπερισχύει έναντι της Συνθήκης της Ε.Ε.
Μια απλή απάντηση είναι ότι η συνταγματικότητα διεθνούς συνθήκης εξετάζεται πριν από την κύρωσή της από το οικείο κράτος. Μετά την ένταξη της Πολωνίας στη Συνθήκη της Ε.Ε., αυτή πρέπει να τηρείται (pacta sunt servanda), συνεπάγεται δε παραχώρηση μέρους της εθνικής κυριαρχίας σε κοινά όργανα και αναγνώριση της αποκλειστικής αρμοδιότητας του ΔΕΕ ως προς την ερμηνεία και την εφαρμογή της Συνθήκης.
Επομένως, η φιλολογία περί υπεροχής του συντάγματος θέτει την Πολωνία εκτός ενωσιακού πλαισίου. Αλλά, κατ’ ουσίαν, είναι προσχηματική και αποσκοπεί να εξάρει εθνικιστικές τάσεις. Εξάλλου, αν –όπως διατείνεται η πολωνική κυβέρνηση– η Συνθήκη της Ε.Ε. είναι ασύμβατη με το πολωνικό σύνταγμα, τίθεται το ερώτημα αν η Συνθήκη προσχωρήσεως της Πολωνίας στην Ε.Ε. –δηλαδή η συμμετοχή αυτή καθαυτή της Πολωνίας στην Ε.Ε.– παραμένει ενεργός.
Ακόμη και η συζήτηση επί των επιχειρημάτων της Πολωνίας προς εξεύρεση συμβιβασμού θα έδινε τη δυνατότητα σε άλλα κράτη-μέλη να εγείρουν ζήτημα συνταγματικότητας άλλων «άβολων» διατάξεων της Συνθήκης, όπως π.χ των διατάξεων περί κρατικών ενισχύσεων. Η αναζήτηση συμβιβαστικών λύσεων αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της Ε.Ε., πλην όμως, εν προκειμένω, οποιοσδήποτε συμβιβασμός θα καθιστούσε την Ε.Ε. έναν συνήθη χαλαρό διεθνή οργανισμό.
Ανέκαθεν η στάση των κρατών-μελών της Ε.Ε. καθοριζόταν, κατά περιόδους και όχι διαχρονικά, από την εκάστοτε εξουσία. Ας δεχθούμε επομένως ότι η Πολωνία δεν εκφράζεται μόνον από τους Κατσίνσκι και Μοραβιέτσκι. Η άτεγκτη στάση απέναντί τους θα βοηθήσει την «άλλη Πολωνία», των Τουσκ και λοιπών.
* Ο κ. Αθανάσιος Σταθόπουλος διετέλεσε εισηγητής στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης στο Λουξεμβούργο.