Συχνά στον πολιτικό λόγο χρησιμοποιείται κατά τα τελευταία χρόνια η Κοινωνική Δικαιοσύνη ως ουσιώδες πρόταγμα των σύγχρονων κοινωνιών. Ποια είναι όμως, άραγε, η έννοια αυτού του ελκυστικού και κάπως ασαφούς όρου;
Συνήθης απάντηση είναι ότι μέσω της Κοινωνικής Δικαιοσύνης καταπολεμούνται οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, άρα ότι πρόκειται για μια έννοια που αφορά (και ευνοεί) κυρίως τις ευάλωτες ομάδες της κοινωνίας μας.
Ωστόσο, σε μια σημαντική έκθεση εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ (http://www.un.org/esa/socdev/documents/ifsd/SocialJustice.pdf), ο όρος Κοινωνική Δικαιοσύνη αποκτάει ένα ευρύτερο περιεχόμενο που καλύπτει εν τέλει το σύνολο των κοινωνικών ομάδων και όχι μόνο τις ευάλωτες από αυτές. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτόν, η Κοινωνική Δικαιοσύνη συνίσταται σε μιαν ακριβοδίκαιη – αμερόληπτη (fair) και ταυτοχρόνως ευαίσθητη (compassionate) διανομή ή αναδιανομή των καρπών της οικονομικής ανάπτυξης.
Αναδεικνύεται έτσι στον ορισμό αυτόν η ακριβοδικία, δηλαδή η κατ’ αξίαν διανομή των αγαθών, ως ισότιμη με την ανθρωπιστική ιδέα της κοινωνικής αλληλεγγύης. Με άλλη διατύπωση, μια κοινωνία δεν αρκεί να μεριμνά για την προστασία των ευάλωτων ομάδων της, λαμβάνοντας μέτρα που αφορούν την ενίσχυση της δημόσιας υγείας, της δημόσιας παιδείας, της κοινωνικής ασφάλισης, της κοινωνικής πρόνοιας κ.λπ. Αντίθετα, πρωταρχικό έργο της κοινωνίας αυτής είναι, επίσης, να διασφαλίζει την αξιοκρατική ισότητα των ευκαιριών σε μορφωτικό και επαγγελματικό επίπεδο και να συμπαρίσταται με ουσιαστικά μέτρα σε όσα από τα μέλη της είναι άξια σε κάποιον τομέα και διακατέχονται από την επιθυμία να πραγματοποιήσουν μιαν επιτυχημένη σταδιοδρομία. Τέτοια μέτρα μπορούν να σχετίζονται με τη δημιουργία περισσότερων σχολείων αριστείας, την ευρύτερη χορήγηση υποτροφιών σε ταλαντούχους νέους και νέες και με την εξασφάλιση ενός αρχικού κεφαλαίου κίνησης για τα πρώτα επαγγελματικά τους βήματα. Βαρύνουσα σημασία, όμως, για την προαγωγή της αξιοκρατίας έχουν και μέτρα που στοχεύουν στην καλύτερη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης, ιδίως δε στον περιορισμό των αναξιοκρατικών προσλήψεων και στην καταπολέμηση της διαφθοράς, π.χ. ως προς την ανάθεση δημοσίων έργων.
Μια κοινωνία δεν αρκεί να μεριμνά για την προστασία των ευάλωτων ομάδων της – πρωταρχικό έργο της είναι, επίσης, να διασφαλίζει την αξιοκρατική ισότητα των ευκαιριών σε μορφωτικό και επαγγελματικό επίπεδο.
Οσο κι αν φαίνεται ευκταία αυτή η επιδίωξη της κοινωνικής αλληλεγγύης με παράλληλη ενίσχυση της αξιοκρατικής ακριβοδικίας, στην πράξη οι σκοποί αυτοί συχνά συγκρούονται, καθώς στη βάση τους υφέρπει η γνωστή αντίθεση ανάμεσα σε ιδεολογικά ρεύματα που αποδίδουν μεγαλύτερη σημασία στις ανάγκες του συνόλου των μελών μιας κοινωνίας, και σε άλλα που προτεραιοποιούν την ενίσχυση των ικανότερων από αυτά. Απαιτούνται, επομένως, λεπτές ισορροπίες στην εξυπηρέτηση τέτοιων αντίρροπων στόχων, ώστε το ευκταίο να γίνει εφικτό και να προκύψει έτσι η «παλίντροπος» αρμονία των αντιθέσεων.
Ηδη κατά την αρχαιότητα περιώνυμοι φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων στην «Πολιτεία» του (π.χ. Δ΄ 433 a επ.) και ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» (ιδίως Ε΄ 6, 1131 b 38 επ. και 1131 a 33 επ.), ανέλυσαν με διαύγεια το πώς μπορεί να υπάρχει δικαιοσύνη με βάση την αποκατάσταση αδικιών και την ανάδειξη της προσωπικής αξίας του καθενός, ενώ και κατά τον 20ό αι. η συζήτηση κορυφώθηκε σε επίπεδο πολιτικής φιλοσοφίας, όταν διασταύρωσαν τα επιχειρήματά τους ο Τζον Ρολς με τον Ρόμπερτ Νόζικ ως προς το πού πρέπει να αποδίδεται προτεραιότητα κατά τη διανομή αγαθών και βαρών.
Ωστόσο σήμερα γίνεται πλέον σαφές, όπως πιστεύω, ότι η Κοινωνική Δικαιοσύνη πρέπει να βασίζεται εξίσου και στα δύο στοιχεία που τη συγκροτούν, δηλ. και στην κοινωνική αλληλεγγύη και στην αξιοκρατική ακριβοδικία. Με αυτή τη μορφή, η Κοινωνική Δικαιοσύνη αποτελεί, όχι απλώς ουσιώδες πρόταγμα, αλλά, ίσως, το κορυφαίο ιδεώδες του ισχύοντος πολιτικού μας συστήματος, δηλαδή του λεγόμενου κοινωνικού φιλελευθερισμού. Ωστόσο, απαιτείται συνεχής επαγρύπνηση της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας, ώστε η «δοσολογία» των δύο αυτών στοιχείων της Κοινωνικής Δικαιοσύνης να ανταποκρίνεται, με ευελιξία και χωρίς δογματισμούς, στις ανάγκες που διαμορφώνονται από τις ιστορικές συγκυρίες της κάθε εποχής.
* Ο κ. Νέστωρ Ε. Κουράκης είναι καθηγητής στις Νομικές Σχολές των Πανεπιστημίων Αθηνών και Λευκωσίας, τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών. Ενα από τα βιβλία του τιτλοφορείται «Κοινωνική Δικαιοσύνη», με πρόλογο του ακαδημαϊκού Ευ. Μουτσόπουλου και εισαγωγή του καθηγητή Πέτρου Παραρά (εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2017).