Ο Ορέστης έχει διαπράξει ένα φοβερό έγκλημα, έχει δολοφονήσει την ίδια του τη μητέρα. Οι Ερινύες τον καταδιώκουν για να τον τιμωρήσουν και η τιμωρία θα έχει έναν και μόνο σκοπό, την εκδίκηση. Οι Ερινύες εκφράζουν τον αποτροπιασμό τους με επιχειρήματα που μέχρι και σήμερα ακούγονται εύλογα. Πώς αλλιώς μπορεί να τιμωρηθεί ένας μητροκτόνος παρά μόνο με τρόπο που ταιριάζει στο φρικτό έγκλημά του;
«πρέπει να δώσης, ζωντανός,
κόκκινο γαίμ’ απ’ το κορμί σου να ρουφώ·
και τέτοιο λαχταρώ από σε κακόπιοτο πιοτό!
Κι αφού σε λυώσω ζωντανό, θε να σε πάρω
κάτω, να βρης ταντίποινα του μητροσκοτωμού.»
Η εποχή, όμως, της αυτοδικίας, της τυφλής ανταπόδοσης, είχε παρέλθει για μια πολιτισμένη κοινωνία, την Αθήνα του 458 π.Χ. Ηταν η χρονιά που παρουσιάστηκε η «Ορέστεια» στα Μεγάλα Διονύσια. Οι Αθηναίοι θεατές γνώριζαν ήδη πως η ενστικτώδης αντίδραση των θεοτήτων της εκδίκησης ανήκε σε μια σκοτεινή και βάρβαρη εποχή. Ο Αισχύλος, ο ποιητής της «Ορέστειας», στην τρίτη και καλύτερη τραγωδία της τριλογίας, τις «Ευμενίδες», συνταράσσει το κοινό σήμερα όπως και τότε. Πόσο περήφανοι θα ένιωσαν οι Αθηναίοι όταν ο Αισχύλος εμφάνισε ως από μηχανής θεά την Αθηνά να εισάγει ένα από τα θεμέλια της σημερινής αρχής του κράτους δικαίου! Η Αθηνά λέει αυτά τα λόγια, λόγια θεατρικά για να συγκινήσουν το κοινό, αλλά και λόγια σπουδαία για τη θεσμική ιστορία της ανθρωπότητας:
«μα μια που ξέσπασεν εδώ το κακό τούτο,
θα βάλω δικαστές που σέβουνται τον νόμο
των όρκων, που θα κάνω εγώ αιώνιος νάναι·
και σεις καλέσετε μαρτύρια κι αποδείξεις
που βοηθούνε για να βγη στο φως η αλήθεια·
κι αφού διαλέξω απ’ τους πολίτες μου τους πρώτους
θα φέρω την υπόθεσι να ξεδιαλύνουν
σωστά, χωρίς όξ’ απ’ το δίκιο να πατήσουν.»
Η Αθηνά ιδρύει τον Αρειο Πάγο, μια καινοτομία θεσμική, αλλά κυρίως πολιτική («προπύργιον θενάχετε να σας γλυτώνη τη χώρα και την πόλι σας, που άλλοι δε θάχουν»). Ενα αμερόληπτο δικαστήριο που θ’ ακούει όλες τις πλευρές και θα αποφασίζει στη βάση γενικών κανόνων, σε δημόσια διαδικασία, όπως αρμόζει σε ίσους πολίτες.
Οι συμπολίτες του τίμησαν εκείνη τη χρονιά τον Αισχύλο με το πρώτο βραβείο – δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά, η παράδοση, η ιστορία και της νομικής επιστήμης και της θεατρικής τέχνης (της κατεξοχήν τέχνης της ενσυναίσθησης) απαιτούν να είμαστε προσεκτικοί. Να μην παρασυρόμαστε στο λιντσάρισμα ακόμη και αυτών που θεωρούμε βέβαιους ενόχους, να μας απασχολεί περισσότερο η υποστήριξη όσων θεωρούμε αθώους, ιδίως αν είναι αδύνατοι και ανίσχυροι. Πρέπει, φυσικά, να είμαστε πάντα σε εγρήγορση, να ασκούμε δίκαιη κριτική στις αποφάσεις των δικαστηρίων, ιδίως αν κάθε είδους ισχύς προσπαθεί να επηρεάσει τους τακτικούς και μη δικαστές («μα εγώ τη δίκη αν δεν κερδίσω, θέλει το νοιώση η χώρα αυτή πόσο βαρύνω» απειλούν οι Ερινύες τους Αθηναίους). Να μη λησμονούμε ποτέ πως τα δικαστήρια σε ένα κράτος δικαίου, παρά τις αδυναμίες τους (όπως όλοι οι ανθρώπινοι θεσμοί) αποτελούν μια θεσμική κατάκτηση που πρέπει να εμπιστευόμαστε και να σεβόμαστε. Γιατί είναι ό,τι καλύτερο έχει εφευρεθεί από την ανθρωπότητα για να τέμνει με δικαιοσύνη κάθε υπόθεση και να προστατεύει τους αδύναμους, τα δικαιώματα, τη δημοκρατία.
[Η μετάφραση των «Ευμενίδων» είναι του Ιωάννη Γρυπάρη (1911).]
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το βιβλίο του «Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.