Το στιγμιότυπο είναι απολύτως αληθινό: Σε μία από τις παραστάσεις που διαβάστηκε το περασμένο Σαββατοκύριακο η ανακοίνωση διαμαρτυρίας του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών κατά της αποφυλάκισης του Δημήτρη Λιγνάδη, ένας από τους ηθοποιούς που έχει αναλάβει την ανάγνωσή της διαβάζει τα λόγια του απομονωμένος στο καμαρίνι του λίγο πριν βγει στη σκηνή. Συνάδελφός του παρατηρεί την ένταση και την αγωνία στο βλέμμα του. «Καλύτερα να κάνεις πρόβα την ανακοίνωση του ΣΕΗ, είναι πιο σημαντική».
Σίγουρα ήταν ένα ευφυολόγημα της στιγμής αλλά εμείς μπορούμε εύκολα να το διαβάσουμε στο εκρηκτικό πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί στον θεατρικό (και ευρύτερα καλλιτεχνικό) χώρο τις ημέρες που ακολούθησαν τη δικαστική απόφαση για την υπόθεση του πρώην καλλιτεχνικού διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου. Οι αναρτήσεις πανό με τη φράση «Βιαστής είναι» εξαπλώνονται και σε συναυλιακούς χώρους (προ ημερών στο Κατράκειο της Νίκαιας ο δημοφιλής τραγουδοποιός Θανάσης Παπακωνσταντίνου πήρε τον λόγο για να πει ότι «η Δικαιοσύνη, εκτός από ταξική που ήταν πάντα κατά τη γνώμη μου, είναι πλέον και βαθιά τοξική») αλλά και στην καρδιά του Φεστιβάλ Αθηνών, στο νούμερο 260 της οδού Πειραιώς.
Και ο αναβρασμός δεν δείχνει σημάδια εκτόνωσης: το ΣΕΗ επανήλθε την Πέμπτη με νέα, πληθωρική ανακοίνωση η οποία κατέληγε ως εξής: «Ας γίνουν οι θεατρικές σκηνές ξανά χώροι ελεύθερης έκφρασης και πολιτικών ζυμώσεων». Δεν απηχεί όμως ο συνδικαλιστικός φορέας των ηθοποιών τα συναισθήματα όλου του κλάδου, καθώς πολλοί άνθρωποι του θεάτρου διστάζουν να «στρατευθούν», ή καν να εκφραστούν μέσα στο διχαστικό κλίμα που έχει επικρατήσει.
Παράγοντες του ΣΕΗ μπορεί να ονειρεύονται ένα εξεγερσιακό καλοκαίρι που να θυμίζει το ορμητικό κύμα της πρώιμης Μεταπολίτευσης. Το ερώτημα όμως που ανακύπτει και θέσαμε σε σκηνοθέτες, ηθοποιούς και νομικούς πρώτης γραμμής είναι κατά πόσο μοιάζει θεμιτή η διαμαρτυρία σε χώρους πολιτιστικής έκφρασης ή άθελά μας ανοίγουμε τον δρόμο σε λαϊκά δικαστήρια; Κι αν κάνουμε την υπόθεση ότι το «κοινό περί δικαίου αίσθημα» στέκεται σήμερα με τη σωστή πλευρά της ιστορίας, τι θα μπορούσε να συμβεί σε μια διαφορετική περίπτωση;
Θεσμική αυτοκριτική
Η Κλειώ Παπαπαντολέων είναι δικηγόρος, συνήγορος της οικογένειας του Ζακ Κωστόπουλου και της αθλήτριας της ιστιοπλοΐας Αμαλίας Προβελεγγίου, θύματος σεξουαλικής κακοποίησης. Μου λέει αμέσως ότι όταν η θεσμική δικαιοσύνη «αδειάζει» το θύμα, εγκαθίσταται η απελπισία, η καχυποψία, η ανασφάλεια. «Στην υπόθεση Λιγνάδη, οργανώθηκε μια πρωτοφανής υπεράσπιση, όπου ο δικηγόρος του κυριολεκτικά κατέλαβε τη δημόσια σφαίρα, πλήττοντας, εντός και εκτός δικαστικής αίθουσας, με σφοδρότητα θύματα, μάρτυρες και δημοσιογράφους». Η άποψή της είναι ότι ακριβώς αυτή τη σφοδρότητα της υπερασπιστικής του γραμμής θερίζει σήμερα ο συγκεκριμένος πρωτοδίκως καταδικασθείς για κατά συρροήν βιασμούς ανηλίκων.
«Οι φωνές που συνιστούν ψυχραιμία, και ορθώς, οφείλουν να συστήσουν και αυτοκριτική στους θεσμούς».
«Και όσο πρωτόγνωρη ήταν η υπεράσπιση που επέλεξε ο Δημήτρης Λιγνάδης, άλλο τόσο είναι και οι κοινωνικές αντιδράσεις που προκάλεσε η αναστολή». Για την ίδια, οι αντιδράσεις αυτές συμπυκνώνουν μια έλλειψη εμπιστοσύνης προς τη δικαιοσύνη, προεγκατεστημένη και ιδιαίτερα ανησυχητική. «Η ποινική μεταχείριση ενός προσώπου είναι μια δύσκολη και επίπονη ισορροπία. Μεταξύ όμως της “κρεμάλας” και της “δικαίωσης” του αδικήσαντος, η διαφορά είναι θηριώδης και οδηγεί στον ίδιο παρονομαστή: την αναίρεση της απονομής δικαιοσύνης. Οι φωνές που συνιστούν ψυχραιμία, και ορθώς, οφείλουν να συστήσουν και αυτοκριτική στους θεσμούς. Η πόλωση και η διαρκής απόκρυψη του προβλήματος κάτω από έναν μανδύα διαρκούς αντιπαράθεσης “λαϊκιστών” και “θεσμικών”, οδηγεί τελικά την κοινωνία να αναζητήσει εκείνη τις λύσεις».
«Τόπος διαλόγου»
Αν και δεν ήταν η πρώτη παράσταση στην οποία εκδηλώθηκε οργανωμένη αντίδραση στην πρωτόδικη απόφαση του δικαστηρίου, η σκηνοθετική εκδοχή του Δημήτρη Καραντζά για τους «Πέρσες» του Αισχύλου που παρουσιάστηκε την περασμένη Παρασκευή και Σάββατο στην Επίδαυρο σχεδόν ταυτίστηκε με το ξέσπασμα του κύματος διαμαρτυριών. «Το θέατρο είναι ο κατεξοχήν τόπος διαλόγου και ελευθερίας», λέει στην «Κ» ο αναγνωρισμένος σκηνοθέτης που επέλεξε να μη μιλήσει δημοσίως για το θέμα μετά την πρεμιέρα της Επιδαύρου. «Στο πλαίσιο αυτό η συγκινητική δράση που έλαβε χώρο σε τόσες σκηνές ανά την Ελλάδα αυτές τις μέρες αποκαλύπτει το μέγεθος του τραύματος μιας κοινωνίας εκτεθειμένης από την ανήκουστη απόφαση που δίνει περίοδο χάριτος και ελευθερίας στον καταδικασμένο βιαστή –με απόφαση δικαστηρίου– Δημήτρη Λιγνάδη. Δυστυχώς βρεθήκαμε μπροστά σε μια πολύ ύποπτη και οργανωμένη κίνηση που το δημοκρατικό δικαίωμα γραπτής διαμαρτυρίας βαφτίστηκε απόπειρα λιντσαρίσματος του οργισμένου όχλου. Ο οργισμένος όχλος δεν σηκώνει πανό που απλώς αναμεταδίδει την απόφαση του δικαστηρίου, ούτε διαβάζει δημοκρατικά κείμενα που ζητούν το αυτονόητο: ένας καταδικασμένος για βιασμούς να παραμείνει στη φυλακή και να μη βγει την επόμενη σαν να ήταν αθώος – κινήσεις που καταχειροκροτήθηκαν από χιλιάδες θεατές στην Επίδαυρο».
Και συνεχίζει ο Δημήτρης Καραντζάς: «Ο ένοχος για δύο βιασμούς είχε αρκετή υποστήριξη τόσο καιρό και έφτασε εδώ που έφτασε». Και παρακαλεί να στραφούμε στην ουσία: «Ο βιασμός είναι έγκλημα και όχι αφορμή για να δείξουμε την κομματική μας προτίμηση· αναρωτιέμαι άλλωστε αν κάποιο κόμμα θέλει να πάρει πάνω του την απόπειρα ξεπλύματος ενός αποδεδειγμένου εγκλήματος».
Στους «Πέρσες» πρωταγωνιστούν, ανάμεσα σε άλλους, η Ρένη Πιττακή και ο Χρήστος Λούλης. «Περνώντας να πάρω θέση στην πάροδο είδα το πανό, και φώναξα από μέσα μου “μπράβο!”», θυμάται η Ρένη Πιττακή. «Στις δημοκρατικές κοινωνίες, ο πολίτης οφείλει να παρακολουθεί ελέγχοντας την άσκηση της εξουσίας και να αντιδρά όπου το κοινό περί δικαίου αίσθημα παραβιάζεται. Οι αντιδράσεις απαιτούν κοσμιότητα εφόσον τα αυτιά της εξουσίας είναι ανοιχτά και ευαίσθητα. Βλέπει όμως σήμερα ότι τα περί διάκρισης των εξουσιών, τυφλής και ανεξάρτητης δικαιοσύνης είναι γράμμα κενό και σανός για το κοπάδι».
Με τη σειρά του ο Χρήστος Λούλης υποστηρίζει ότι «η απόφαση ξένισε, σόκαρε και προκάλεσε τη νοημοσύνη μας». Ωστόσο, συμφωνεί ότι το «περί δικαίου αίσθημα» είναι πολύ επικίνδυνο πράγμα: «Φοβερό όπλο στα χέρια του λαϊκιστή που όμως μπορεί να εκφράσει το μέγιστο λάθος: την αδικία. Δικαιοσύνη και δίκαιο δεν είναι το δίκιο ούτε του εργάτη ούτε των πολλών. Είναι του καθένα ξεχωριστά. Απλά κάποιοι έχουν περισσότερο άδικο από άλλους. Απογοητεύομαι ωστόσο που σαν κοινωνία θεωρούμε ότι ένα πανό έχει μεγαλύτερη δύναμη από την ποίηση. Ισως στην εποχή μας έχει».
Εκτός Επιδαύρου για φέτος ο σκηνοθέτης και ιδρυτής του θεάτρου «Πορεία» Δημήτρης Τάρλοου επέλεξε έναν σκωπτικό και υπαινικτικό τρόπο να σχολιάσει τη φλέγουσα επικαιρότητα: «Σκεφτόμουν προσφάτως, πόση ομολογουμένως τύχη να ζεις στη χώρα της φαιδράς πορτοκαλέας, όπου ο ήλιος (της δικαιοσύνης, αλλά και ο άλλος, όχι ο νοητός) λάμπει τριακόσιες τουλάχιστον ημέρες τον χρόνο, όπου η ποίηση της καθημερινότητας σε παρηγορεί για όλα τα δεινά, εκεί όπου η παραδοξότητα συναντά τον πραγματισμό και ο κυνισμός τη μισαλλοδοξία, αλλά πάντοτε με στόχο την πρόοδο, την ευημερία, την αποκόλληση από βρικολακιασμένες και αραχνιασμένες ιδέες. Στα πλαίσια αυτά λοιπόν, αναλογίζομαι τη συμβολή της καλλιτεχνικής κοινότητας, με τη συνδρομή ασφαλώς όλων των θεσμικών και μη οργάνων της σ’ αυτό το κλίμα σύμπνοιας, αλλά και μαχητικής αντίδρασης σε ό,τι μας πλήγωσε τις τελευταίες δεκαετίες».