Το απόρρητο και η εχεμύθεια απομακρύνουν τις υπηρεσίες πληροφοριών από το σταθερό πολιτικό ενδιαφέρον. Για να εφαρμοστούν μεταρρυθμίσεις σε μια υπηρεσία πληροφοριών χρειάζονται συχνά συγκεκριμένα ορόσημα στην Ιστορία, όπως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ή σκάνδαλα που προκαλούν δημόσιες συζητήσεις για τη λειτουργία της υπηρεσίας. Από αυτή την άποψη, η υπόθεση της παρακολούθησης του Νίκου Ανδρουλάκη μπορεί να προσφέρει στην ΕΥΠ την ευκαιρία να υιοθετήσει στάση μεγαλύτερης διαφάνειας σε ό,τι αφορά το παρελθόν της.
Η διαφάνεια ως προς το παρελθόν μιας υπηρεσίας πληροφοριών δεν παρουσιάζει μόνο ιστορικό ενδιαφέρον, έχει και μεγάλη πολιτική σημασία. Οδηγεί την υπηρεσία πληροφοριών σε ένα είδος αναδρομικής λογοδοσίας, συντηρεί γι’ αυτήν ένα σταθερό πολιτικό και κοινωνικό ενδιαφέρον (αντί για το εφήμερο ενδιαφέρον με αφορμή κάποιο σκάνδαλο) και αυξάνει την πολιτική της νομιμότητα.
Το απόρρητο είναι φυσικά απαραίτητο για τη λειτουργία μιας υπηρεσίας πληροφοριών, όταν αυτή η υπηρεσία στρατολογεί πράκτορες (ανθρώπινες πηγές) και χρησιμοποιεί επιχειρησιακές μεθόδους. Ωστόσο, όταν αυτές οι δύο κύριες κατηγορίες που δικαιολογούν το απόρρητο –οι (ανθρώπινες) πηγές και οι επιχειρησιακές μέθοδοι– αφορούν το παρελθόν, το απόρρητο δεν δικαιολογείται πια σε όλες τις περιπτώσεις. Γιατί να μην μπορεί ένας πολίτης ή ένας πρώην πράκτορας, μετά την παρέλευση 30 ή 50 ετών, να συμβουλεύεται τον φάκελό του; Πόσο επίκαιρες μπορούν να είναι οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνταν πριν από 50 χρόνια, για να δικαιολογείται το απόρρητο; Το ίδιο ισχύει, π.χ., για ιστορικές εξελίξεις στις επιχειρησιακές προτεραιότητες, πληροφορίες για προσλήψεις νέου προσωπικού στο παρελθόν (που δείχνουν τι προσωπικό χρειαζόταν η υπηρεσία), αλλαγές στη διοίκηση και συζητήσεις εντός της υπηρεσίας για θέματα διαφάνειας. Στην περίπτωση της ΕΥΠ δεν υπάρχει επιχειρησιακός λόγος να παραμένουν απόρρητα ακόμα και θέματα που έχουν σχέση με τον τρόπο που λειτουργούσε η ΚΥΠ επί χούντας.
Το πέρασμα του χρόνου μειώνει σημαντικά την επιχειρησιακή ευαισθησία ενός εγγράφου. Αν η λογοδοσία για ένα συγκεκριμένο θέμα δεν είναι δυνατή στο παρόν, γίνεται ενδεχομένως εφικτή όταν το ίδιο θέμα αφορά πια το παρελθόν. Αυτή η αναδρομική λογοδοσία, που απορρέει από τη διαφάνεια για το παρελθόν, αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στη νομιμοποίηση κάθε υπηρεσίας πληροφοριών. Ειδικά η ΕΥΠ έχει τη δυνατότητα να κάνει σημαντικά βήματα σε αυτόν τον τομέα.
Η αναδρομική λογοδοσία αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στη νομιμοποίηση κάθε υπηρεσίας πληροφοριών.
Ο αποχαρακτηρισμός ενός μεγάλου μέρους του αρχείου της ΕΥΠ είναι το πιο σημαντικό βήμα σε αυτή την κατεύθυνση. Θα δώσει τη δυνατότητα σε ερευνητές να ξεκινήσουν μια καλά ενημερωμένη συζήτηση για την ιστορία της ΕΥΠ, χωρίς αστήρικτες εκτιμήσεις και θεωρίες συνωμοσίας γύρω από τη λειτουργία της υπηρεσίας. Ο αποχαρακτηρισμός θα δώσει επίσης τη δυνατότητα σε πολίτες να συμβουλευθούν τον φάκελο που ενδεχομένως τους αφορά, και θα επιτρέψει τόσο στις κοινωνίες όσο και στις υπηρεσίες να συμβιβαστούν με ένα ενίοτε δύσκολο και άβολο παρελθόν. Ο αποχαρακτηρισμός του αρχείου μιας υπηρεσίας πληροφοριών είναι μια επίπονη και μακρόχρονη διαδικασία, της οποίας πρέπει να προηγηθεί η ταξινόμηση και η (μερική) ψηφιοποίηση του αρχείου. Υπάρχουν ωστόσο πολλές υπηρεσίες που έχουν αποχαρακτηρίσει ένα μέρος του αρχείου τους. Τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι η CIA και οι υπηρεσίες πρώην κομμουνιστικών χωρών, όπως τα αρχεία του ανατολικογερμανικού Ministerium für Staatssicherheit (MfS ή «Stasi») και της τσεχοσλοβάκικης Státní bezpečnost (StB).
Πλην του απαραίτητου αποχαρακτηρισμού ενός μέρους του αρχείου της, η ΕΥΠ έχει κι άλλες δυνατότητες προκειμένου να προσφέρει μεγαλύτερη διαφάνεια για το παρελθόν της. Θα μπορούσε να προσλάβει έναν δικό της ιστορικό, όπως κάνει η CIA με το μεγάλο ιστορικό της τμήμα, ή να συνεργάζεται με πανεπιστημιακούς ιστορικούς για συγκεκριμένες έρευνες, όπως έχει κάνει, π.χ., η γερμανική Bundesnachrichtendienst (BND). Παρόλο που οι συγκεκριμένες υπηρεσίες συχνά καθορίζουν το θέμα της έρευνας των ιστορικών, οι ιστορικοί είναι ανεξάρτητοι ως προς την επιλογή και την ερμηνεία του εμπειρικού υλικού στο αρχείο της υπηρεσίας. Δημοσιεύουν τις έρευνές τους, τις παρουσιάζουν σε συνέδρια και στα ΜΜΕ. Επομένως, με ενθάρρυνση των ίδιων των υπηρεσιών συμβάλλουν σε έναν ενημερωμένο διάλογο για το παρελθόν των υπηρεσιών. Τον ίδιο σκοπό μπορεί να εξυπηρετήσει η δραστηριοποίηση ενδιαφερόμενων πρώην υπαλλήλων της ΕΥΠ. Η CIA, π.χ., έχει πλούσια παράδοση σε ό,τι αφορά την ενεργοποίηση πρώην (συνταξιούχων) υπαλλήλων της για τη δημοσιοποίηση του παρελθόντος της. Αυτοί οι πρώην υπάλληλοι δημοσιεύουν απομνημονεύματα (τα οποία έχουν εγκριθεί προηγουμένως από μια συγκεκριμένη επιτροπή), συμμετέχουν σε συνέδρια, μιλούν σε σχολεία και πανεπιστήμια κ.τ.λ.
Το 2008 η ΕΥΠ οργάνωσε μια πρωτοποριακή ημερίδα που αφορούσε την ίδια την υπηρεσία. Συμμετείχαν υπάλληλοι, πολιτικοί, επιστήμονες και δημοσιογράφοι, και δημοσιεύθηκε ένα βιβλίο με τα πρακτικά της ημερίδας. Παρότι υπήρχε η πρόθεση να συνεχιστεί η τακτική οργάνωση τέτοιων ημερίδων, το πείραμα δεν έχει επαναληφθεί. Την ίδια χρονιά, στο πλαίσιο του καινούργιου νομοσχεδίου για την ΕΥΠ, ο τότε διοικητής Ιωάννης Κοραντής ανακοίνωσε ότι θα συγκροτηθεί Υπηρεσία Ιστορικού Αρχείου και θα αποχαρακτηριστούν αρχεία της περιόδου 1953-1958. Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα δεν έχει αποχαρακτηριστεί ακόμα τίποτα. Ας ελπίσουμε ότι το σημερινό ενδιαφέρον για την ανασυγκρότηση της ΕΥΠ θα ωθήσει τη διοίκηση της υπηρεσίας να συνεχίσει σύντομα τις πρωτοβουλίες που είχε πάρει το 2008.
* Η δρ Ελένη Μπράατ είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης (Ολλανδία), με ειδικότητα στην Ιστορία των Υπηρεσιών Πληροφοριών.