Ενα ερωτηματικό στον τίτλο της εκδήλωσης για το θέμα των παρακολουθήσεων «”Μένουμε Ευρώπη”;» ήταν αρκετό για να προκαλέσει την οργή φανατικών υπέρμαχων του κινήματος «Μένουμε Ευρώπη» (χωρίς ερωτηματικό), το οποίο είχε προκύψει το 2015 προς υπεράσπιση της ευρωπαϊκής πορείας της χώρας που θεωρήθηκε ότι διακυβευόταν με το δημοψήφισμα. Η ελαφρώς ειρωνική χρήση του ερωτηματικού υπονοεί ασφαλώς το ερώτημα μήπως οι παρακολουθήσεις, η οργάνωση, η έκταση και οι στόχοι τους μας απομακρύνουν κάπως από τα θεμελιώδη της ευρωπαϊκής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Για την άλλη πλευρά, ωστόσο, ουδείς δικαιούται να υποκλέπτει το αυθεντικό νόημα του ευρωπαϊσμού, όπως εκδηλώθηκε τότε, ειδικά αν έτσι υπηρετεί («αντικειμενικά», θα λέγαμε σε μια παλιότερη, ορθόδοξη διάλεκτο) τους σκοπούς των εχθρών της ευρωπαϊκής προοπτικής.
Σε ποιον ανήκει, λοιπόν, η Ευρώπη; Δικαιούται άραγε κανείς να αξιώνει ότι εξέφρασε μια για πάντα το αληθινό περιεχόμενο που (θα πρέπει να) έχει η «Ευρώπη» για τη μικρή μας χώρα; Η απάντηση είναι προφανής: Οχι βέβαια. Η ιδέα της Ευρώπης, και η σχέση μας με αυτήν, είναι πολύ σύνθετο πράγμα, ιστορικά διαφιλονικούμενο και υπό διαρκή διαπραγμάτευση, για να ισχυρίζεται οποιοσδήποτε ότι έχει επ’ αυτού αποκλειστικά δικαιώματα.
Το ερώτημα όμως έχει περισσότερο βάθος. Την περασμένη δεκαετία της κρίσης, των πολλαπλών κρίσεων, η «Ευρώπη» υπήρξε ένα από τα βασικότερα, συμβολικά και πραγματικά επίδικα. Από τα μνημόνια μέχρι τη συμφωνία των Πρεσπών, με αποκορύφωμα το δημοψήφισμα του 2015, ήταν διαρκώς παρούσα η διαίρεση στη βάση του (φιλο-/αντι-) ευρωπαϊσμού, προσδιορίζοντας πολιτικές ταυτότητες και πολώσεις. Παραμένει, όμως, επίκαιρη; Αν ναι, με τον ίδιο τρόπο και το ίδιο περιεχόμενο;
Προτού απαντήσουμε, ας σκεφτούμε ότι ο ευρωπαϊσμός κλίνεται αναγκαστικά στον πληθυντικό, αφού η «Ευρώπη» είναι ένα σημαίνον με πολλά σημαινόμενα. Αν ήθελε κανείς να συνοψίσει την πρόσφατη ιστορία της σχέσης μας με την ιδέα της Ευρώπης, δεν θα ήταν εντελώς ανακριβές να την περιγράψει κάπως έτσι (αντλώντας και από ορισμένες ενδείξεις του Ευρωβαρόμετρου).
Στην πρώτη Μεταπολίτευση, για την Ελλάδα, όπως και για τις άλλες δύο νοτιοευρωπαϊκές χώρες τού κατά Σάμιουελ Χάντινγκτον «τρίτου κύματος εκδημοκρατισμού» (Ισπανία, Πορτογαλία), η «Ευρώπη» ήταν ορίζοντας εμπέδωσης της νεαρής δημοκρατίας. Επειτα από δεκαετίες «καχεκτικής δημοκρατίας», μια χούντα και το δράμα της Κύπρου, την αντιλαμβανόμασταν ως εγγύηση των δημοκρατικών θεσμών.
Ο ευρωσκεπτικισμός της δεκαετίας του 1970 δεν κράτησε πολύ. Ηδη στα μέση του ’80, οι Ελληνες αξιολογούσαν όλο και πιο θετικά τη συμμετοχή στην ΕΟΚ, συγκλίνοντας γρήγορα με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Η εμπέδωση της δημοκρατίας έφερε όμως αλλαγές στην ιεράρχηση των σημαινομένων. Στα χρόνια της οικονομικής ανάπτυξης και της (όχι και τόσο πραγματικής, όπως αποδείχθηκε) σύγκλισης με την ευημερούσα Ευρώπη, τα έντονα πια φιλοευρωπαϊκά μας αισθήματα γίνονταν ωφελιμιστικά. Ευρώπη σήμαινε οικονομία, παρά δημοκρατία.
Δικαιούται άραγε κανείς να αξιώνει ότι εξέφρασε μια για πάντα το αληθινό περιεχόμενο που (θα πρέπει να) έχει η «Ευρώπη» για τη μικρή μας χώρα;
Το 2011 είναι η πρώτη φορά που οι Ελληνες απαντούν αρνητικά στο ερώτημα εάν η χώρα επωφελήθηκε από τη συμμετοχή στην Ε.Ε. Ταυτόχρονα, όμως, θεωρούν ότι την κρίση μπορεί να διαχειριστεί καλύτερα η Ε.Ε. παρά οι εθνικές κυβερνήσεις, και απαντούν «ευρώ» στο ερώτημα «Τι σημαίνει για εσάς η Ε.Ε.;». Το 2018 πια, η Ε.Ε. σήμαινε για τους Ελληνες πρωτίστως ελευθερία και ευρώ, όχι όμως οικονομική ευημερία, και ακολούθως ειρήνη και δημοκρατία.
Στην πιο δύσκολη φάση της σχέσης μας με την «Ευρώπη» αναπτύχθηκε ένα ολόκληρο φάσμα διαφορετικών, συχνά αντιφατικών στάσεων απέναντί της, από την πλήρη αποδοχή μέχρι τον βαθύτερο σκεπτικισμό, χωρίς ωστόσο τελικά να αποστούμε από αυτήν – σημάδι της ικανότητας του ευρωπαϊκού πρότζεκτ να ενσωματώνει την κριτική του. Ανθρωποι που ψήφισαν «Οχι» στο δημοψήφισμα αποδέχθηκαν εντέλει την ανάγκη να παραμείνουμε στην Ευρωζώνη, άλλοι μπορεί να ψήφισαν «Ναι» συμμετέχοντας κατόπιν στα εθνικιστικά συλλαλητήρια εναντίον της συμφωνίας των Πρεσπών. Τα «στρατόπεδα» ήταν λιγότερο καθαρά απ’ ό,τι πιστεύουν οι οπαδοί της στρατοπεδικής αντίληψης του κόσμου.
Για να χρησιμοποιήσουμε το γνωστό σχήμα exit-voice-loyalty του Α.Ο. Hirschman, οι Ελληνες ύψωσαν τη φωνή τους, χωρίς ωστόσο να επιλέξουν την έξοδο, αλλά δείχνοντας τελικά προσήλωση στο ευρωπαϊκό ανήκειν. Εστω και αν αυτό το ανήκειν δεν σήμαινε πια μια κοινότητα ευημερίας, αλλά πάντως μια κοινότητα ελευθερίας, δικαιωμάτων και δημοκρατίας.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, εάν η «ιδέα της Ευρώπης» προσλαμβάνει διαφορετικές –και όχι μονολιθικές– νοηματοδοτήσεις σε κάθε συγκυρία, δεν αποκλείεται να επανέρχεται σήμερα ως πρωταρχικό σημαινόμενό της (και ζητούμενο) η προστασία των θεμελιωδών της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ιδίως αφού δεν είναι δα και στο εγχειρίδιο του ευρωπαϊκού δημοκρατικού κεκτημένου η αποκάλυψη ενός εκτεταμένου δικτύου παρακολουθήσεων ή οι ανοίκειες επιθέσεις σε ανεξάρτητες αρχές, που εξ όσων γνωρίζουμε αποτελούν βασικό μηχανισμό ελέγχου και εξισορρόπησης της εξουσίας σε κάθε ανεπτυγμένη δημοκρατία.
Με αυτή την έννοια, το ερωτηματικό στο τέλος της ωραίας φράσης «Μένουμε Ευρώπη» όχι απλώς δεν είναι ύποπτο, αλλά είναι μάλλον υποχρεωτικό – όχι μόνο σήμερα, γενικώς. Σαν διαρκής υπόμνηση ότι το ανήκειν μας στην Ευρώπη δεν είναι ποτέ άπαξ διά παντός δεδομένο.
O κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός επιστήμων, συγγραφέας.