Οταν ο Ηλίας Κασιδιάρης, πρώην βουλευτής της Χρυσής Αυγής, ανακοίνωνε την ίδρυση του κόμματος Ελληνες για την Πατρίδα στις 4 Ιουνίου 2020, δεν είχε ακόμη λήξει η δίκη της Χρυσής Αυγής. Στις 7 Οκτωβρίου 2020 ο Κασιδιάρης και άλλα έξι ηγετικά στελέχη κρίθηκαν ένοχοι για διεύθυνση εγκληματικής οργάνωσης, ενώ δεκαεννέα ακόμη άτομα κρίθηκαν ένοχοι για ένταξη σε εγκληματική οργάνωση. Ο Η.Κ., άλλοτε Νο 3 της οργάνωσης του Νίκου Μιχαλολιάκου, καταδικάστηκε πρωτοδίκως σε δεκατρία χρόνια και έξι μήνες κάθειρξη και οδηγήθηκε στη φυλακή.
Στις 8 Φεβρουαρίου 2023, ενόψει της λήξης της θητείας της Βουλής και της βεβαιότητας περί πρόωρων εκλογών, η κυβέρνηση ευλόγως καταθέτει τροπολογία του εκλογικού νόμου, σύμφωνα με την οποία δεν επιτρέπεται να συμμετέχει στις εκλογές κόμμα με ηγεσία (τυπική ή πραγματική) που τα μέλη της έχουν καταδικασθεί για ποινικά αδικήματα, μεταξύ των οποίων και η σύσταση εγκληματικής οργάνωσης. Ο ΣΥΡΙΖΑ καταθέτει δική του τροπολογία, που αποκλείει τη συμμετοχή κόμματος στις εκλογές όταν αυτό περιέχει «καταστατικές διατάξεις ή ιδεολογικές διακηρύξεις ή η πολιτική δράση υποκινεί, προκαλεί, διεγείρει ή προτρέπει σε πράξεις ή ενέργειες που μπορούν να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βία κατά προσώπου ή ομάδας προσώπων που προσδιορίζονται με βάση τη φυλή, το χρώμα, τη θρησκεία, τις γενεαλογικές καταβολές, την εθνική ή εθνοτική καταγωγή, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου, χαρακτηριστικά φύλου ή την αναπηρία…». Η ευρύτητα του πεδίου εφαρμογής της διάταξης είναι, θεωρώ, ασύμβατη με το δικαίωμα ελεύθερης λειτουργίας πολιτικών κομμάτων.
Το πραγματικό ζήτημα εν τόπω και χρόνω είναι η απαγόρευση συμμετοχής στις εκλογές ενός κόμματος που συνιστά εγκληματική οργάνωση. Και προφανώς αυτή είναι η ιδιαιτερότητα της ελληνικής περίπτωσης. Μπορεί ένα κόμμα ελεγχόμενο από μια συμμορία να συμμετέχει στις εκλογές; Πέραν κάθε ιδεολογικής αναζήτησης προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά, είναι βέβαιο ότι ένα τέτοιο μόρφωμα δεν «εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος», όπως αναφέρει το Σύνταγμα. Συνεπώς, η πρόβλεψη του νομοθέτη δεν αντίκειται στη λογική του Συντάγματος και είναι κατάλληλη και αναγκαία για την προστασία του πολιτεύματος.
Περαιτέρω ερώτημα (γενικότερο): Θα μπορούσε ένα τεθεί εκτός νόμου ένα πολιτικό κόμμα σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο; Κατά την άποψή μου, η απαγόρευση κόμματος δεν επιτρέπεται, και διότι δεν προβλέπεται αρμόδιο όργανο για να αποφανθεί επ’ αυτού, και διότι ενδεχομένως αντίκειται στην αρχή της αναλογικότητας.
Μια εγκληματική οργάνωση είναι βέβαιο ότι δεν «εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος», όπως αναφέρει το Σύνταγμα.
Βεβαίως, η απαγόρευση πολιτικού κόμματος, αυτή καθαυτήν, δεν έρχεται σε σύγκρουση με το διεθνές δίκαιο των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Το Σύνταγμα της Γερμανίας επιτρέπει υπό αυστηρές προϋποθέσεις την απαγόρευση πολιτικών κομμάτων. Τούτο όμως έχει να συμβεί από το 1956. Ο δισταγμός της γερμανικής έννομης τάξης να προχωρήσει στην απαγόρευση κομμάτων αντισυστημικών, ακραίων και προφανώς απωθητικών για το δημοκρατικό πολίτευμα υποδηλώνει την ακαταλληλότητα ενός τέτοιου μέτρου. Δεν αρκεί ένα κόμμα να είναι ακραίο ή αντισυστημικό, αλλά θα πρέπει να κριθεί επικίνδυνο για την υπόσταση του κράτους και της δημοκρατίας και να είναι αποδεδειγμένα διατεθειμένο να χρησιμοποιήσει βία για την επίτευξη των στόχων του. Κόμματα της άκρας Δεξιάς, που δεν σχετίζονται με την άσκηση βίας, συμμετέχουν στην πολιτική και κοινοβουλευτική ζωή των χωρών τους στην Ευρωπαϊκή Ενωση χωρίς να τίθεται θέμα απαγόρευσής τους.
Οι διαχωριστικές γραμμές παρουσιάζονται σήμερα πολύ ασαφείς και αφορούν κυρίως τα ζητήματα ταυτότητας φύλου (identity politics), το μεταναστευτικό ρεύμα, τις πηγές ενέργειας και τα περιβαλλοντικά ζητήματα, τον ευρωσκεπτικισμό. Ο πόλεμος στην Ουκρανία επέτεινε την προδιάθεση υπέρ της Ρωσίας, και του αυταρχικού παραδείγματος έναντι της φιλελεύθερης Δύσης, σε κόμματα ή κομματικούς σχηματισμούς τόσο της άκρας Δεξιάς όσο και της άκρας Αριστεράς.
Συμπέρασμα: Η ποικιλομορφία των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων και η πολυδιάσπαση των πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων δημιουργεί ένα περιβάλλον όπου η απαγόρευση των κομμάτων φαίνεται παρωχημένη και ακατάλληλη. Αντ’ αυτού, ο αποκλεισμός από την κρατική χρηματοδότηση ή/και η απαγόρευση της συμμετοχής στις εκλογές αποτελούν ηπιότερα, αλλά προφανώς αποτελεσματικά, μέτρα για την προστασία του πολιτεύματος.
Η κ. Πηνελόπη Φουντεδάκη είναι καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου, αντιπρύτανης Παντείου Πανεπιστημίου.