Ο Αντόνιο Γκράμσι έγραφε στα «Τετράδια της φυλακής» ότι οι εκλογές είναι μια στιγμή στην οποία συμπυκνώνονται οι τάσεις που διαμορφώθηκαν στα χρόνια που προηγήθηκαν. Η κάλπη της περασμένης Κυριακής υπήρξε πράγματι μια εντυπωσιακή πολιτική στιγμή. Ωστόσο, οι τάσεις ήταν εκεί από καιρό, για όποιον ήθελε να τις δει.
Το μεγάλο ερωτηματικό είναι και πάλι ο ΣΥΡΙΖΑ. Κόμμα που προκάλεσε δύσκολα ερωτήματα τόσο στη φάση της εκτόξευσής του (τους λόγους της οποίας δεν κατανόησαν τότε οι αντίπαλοί του) όσο και στη σημερινή φάση της ενδόρρηξής του (τους λόγους της οποίας δεν κατανόησε το ίδιο). Διότι περί αυτού πρόκειται: ο ΣΥΡΙΖΑ υπέστη μια κατάρρευση εκ των έσω, όσο και αν απέδιδε τα δεινά στον «διαιτητή».
Το ερώτημα στα χείλη πολλών είναι εάν υπάρχει ΣΥΡΙΖΑ χωρίς τον Τσίπρα. Ανήκει όμως σε μια προηγούμενη φάση. Ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε με τον Τσίπρα. Ο «Τσίπρας» είναι η μετωνυμία μιας πολυπαραγοντικής ήττας.
Ασφαλώς το πρόσωπο του ηγέτη είναι βασική παράμετρος. Εδώ και καιρό ήταν το ισχυρό χαρτί του ΣΥΡΙΖΑ αλλά ταυτόχρονα το όριό του. Απόρροια της γοητείας που άσκησε στα χρόνια της ανόδου σε ένα ευρύτερο ακροατήριο, αλλά και της απώθησης που προκάλεσε σε ένα ακόμη ευρύτερο, ως έντονη και πολωτική πολιτική προσωπικότητα. Για τους «εντός» έγινε ο ισχυρός ηγέτης γύρω από τον οποίο οργανώθηκε ένα ρηχό κομματικό σύστημα, με όρους συχνά προσωπολατρίας και αυτολογοκρισίας στην κριτική· για τους «εκτός», η προσωποποίηση του απόλυτου πολιτικού κακού· για τους «εντός – εκτός», η μεγάλη ματαίωση της αντιμνημονιακής υπόσχεσης. Και αν το κόμμα έμεινε να βασίζεται στο χάρισμα του ηγέτη, ξέρουμε ότι ο χαρισματικός ηγέτης είναι αναγκασμένος να ανανεώνει διαρκώς το χάρισμά του, αλλιώς θα απολέσει αυτή την ιδιότητα.
Αυτό συνέβη. Ηγέτης και κομματικός οργανισμός αδυνατούσαν από ένα σημείο και μετά να ανανεώσουν το χάρισμα και την υπόσχεση, να βρουν μια νέα θέση σε ένα πολιτικό και κοινωνικό πεδίο που άλλαζε. Στοιχείο της επιτυχίας τους, τότε, ήταν ότι κατόρθωναν να μετασχηματίζουν διαρκώς το πολιτικό και ιδεολογικό προφίλ τους, συνδυάζοντας ετερόκλητα στοιχεία σε συντονισμό με ένα θερμό κοινωνικό υλικό: ο ευρωσκεπτικισμός συνυπήρχε με τον ευρωπαϊσμό, η δημαγωγία με την κυβερνησιμότητα, η παρθένα με τον σατανά. Αυτή την ικανότητα την έχασε από τη φάση της διακυβέρνησης, λες και η επαφή με την εξουσία δεν λειτούργησε διαμορφωτικά αλλά σαν σοκ.
Μετά την ήττα του 2019, ο ΣΥΡΙΖΑ σπατάλησε χρόνο και ευκαιρίες να επανεπινοήσει τον εαυτό του. Ηταν εξίσου «νόμιμη» η επιλογή να εμβαθύνει το ριζοσπαστικό προφίλ, αν και σε συνθήκες αντιηρωικές, όσο και να μετατραπεί σε μεγάλο παίκτη με σοσιαλδημοκρατική κλίση, για τον οποίο άλλωστε η αγκαλιά των Ευρωπαίων Σοσιαλιστών ήταν ορθάνοιχτη. Διάλεξε να μη διαλέξει. Και κυρίως, πράγμα αδιανόητο για κόμμα εξουσίας, δεν φρόντισε να αποκτήσει παρουσία στις επαγγελματικές ενώσεις, στην τοπική αυτοδιοίκηση, στα συνδικάτα, στα πανεπιστήμια – κοινωνικό ρίζωμα αλλά και διαύλους ανατροφοδότησης που επιτρέπουν να κατανοείς τις βαθύτερες διεργασίες στο εν κινήσει κοινωνικό σώμα.
Το ερώτημα στα χείλη πολλών είναι εάν υπάρχει ΣΥΡΙΖΑ χωρίς τον Τσίπρα. Ανήκει όμως σε μια προηγούμενη φάση. Ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε με τον Τσίπρα.
Διότι στο μεταξύ αλλάξαμε εποχή. Ο κύκλος της ελληνικής κρίσης έκλεισε, πολλαπλοί κύκλοι κρίσεων άνοιξαν. Η ελληνική κοινωνία άφησε πίσω τα μεγάλα πολιτικά δράματα της δεκαετίας του 2010 επιζητώντας σταθερότητα και προσγείωση – δεν είναι αναγκαστικά μια συντηρητική επιλογή, αλλά μια επιλογή ορθολογική, ενδεχομένως και μεταβατική.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο ΣΥΡΙΖΑ είχε την ευκαιρία να αναδείξει τη δική του συμβολή στην είσοδο σε μια πιο ομαλή εποχή: το κλείσιμο της περιόδου των μνημονίων, μια συνετή οικονομική πολιτική που μάλιστα μείωσε τις ανισότητες, τη διευθέτηση ενός χρόνιου εθνικού προβλήματος (συμφωνία των Πρεσπών), αξιακά προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, όπως το σύμφωνο συμβίωσης ομόφυλων ζευγαριών. Είχε επίσης την ευκαιρία να αναδείξει ένα ανανεωμένο πολιτικό προσωπικό, όχι «κινηματικό» όπως το 2012-2015, αλλά μια ολόκληρη «γενιά» ανθρώπων που πέρασαν από την αριστερή θεωρία στην πεζή διαχείριση του κρατικού μηχανισμού, εμπειρία εξόχως παιδαγωγική.
Δεν το έκανε. Οπως δεν ανανέωσε τις προγραμματικές του αιχμές. Κάπως έτσι, έχασε ακόμη και τα προνομιακά του νεανικά ακροατήρια, που δεν είναι δεδομένα αλλά απαιτητικά. Θέλουν μια πειστική απάντηση για το πώς θα γίνει καλύτερο το σχολείο και το πανεπιστήμιο, η εργασία, η δυνατότητα να σχεδιάζουν το μέλλον σε μια χώρα που προσφέρει ως επί το πλείστον ματαιώσεις. Οπως είναι απαιτητική και η πολιτική εν γένει, δεν αρκούν οι ευκολίες και ο ερασιτεχνισμός ηγεσίας και κόμματος – μέρος του οποίου ήταν και η διαρκής υποτίμηση ενός εξαιρετικά ικανού και επαγγελματικά προετοιμασμένου αντιπάλου.
Ισως το βαθύτερο πρόβλημα του ΣΥΡΙΖΑ είναι ότι λειτούργησε ως φοβικό κόμμα, χωρίς μέριμνα «παράταξης». Υποκατέστησε μεν εκλογικά το ΠΑΣΟΚ –όχι πλήρως και όχι μια για πάντα–, ξεχνώντας ότι υπάρχει εκεί έξω μια ευρύτερη παράταξη, αυτή η, κατά κανόνα πλειοψηφική στη Μεταπολίτευση, Κεντροαριστερά στις πληθυντικές της εκφάνσεις. Το ισχυρότερο πλήγμα αυτή η παράταξη το υπέστη με τις αλλοπρόσαλλες και μικροηγεμονικές περιγραφές διαφόρων εκδοχών κυβερνητικής συνεργασίας, χωρίς να έχει προηγηθεί καμία προσπάθεια ώσμωσης και ισότιμου διαλόγου.
Οποια και αν είναι η κατάληξη των εκλογών του Ιουνίου, αυτή η παράταξη κινδυνεύει να βρεθεί διασπασμένη ανάμεσα σε παίκτες μεσαίου ή μικρότερου βεληνεκούς, χωρίς ορατή προοπτική ηγεμονικής εκπροσώπησης, και σε μια σχέση ανταγωνιστικής συμβίωσης ΣΥΡΙΖΑ – ΠΑΣΟΚ. Ωστόσο, το αίτημα για έναν μεγάλο, με όλες τις έννοιες, παίκτη στα αριστερά του Κέντρου παραμένει. Το ερώτημα είναι ποιος θα μπορέσει να το εκφράσει τα επόμενα χρόνια.
O κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας.