Την Τρίτη, ένα αδιανόητα υπερφορτωμένο σκάφος ανατράπηκε στα ανοιχτά της Μεσσηνίας, οδηγώντας στον θάνατο τουλάχιστον 78 μετανάστες, πολλοί από τους οποίους ενδεχομένως θα δικαιούνταν άσυλο. Εκατοντάδες άλλοι αγνοούνται. Ακόμη και για μια χώρα όπως η Ελλάδα, που έχει συνηθίσει να βλέπει μετανάστες να ξεβράζονται από το κύμα εδώ και μία δεκαετία, το βάρος της τραγωδίας ήταν ασήκωτο.
Κατά τραγική σύμπτωση, μόλις πριν από μία εβδομάδα και μετά τρία χρόνια διαπραγματεύσεων, η Ε.Ε. είχε καταλήξει σε πολιτική συμφωνία για μια εκ βάθρων μεταρρύθμιση της μεταναστευτικής πολιτικής και της χορήγησης ασύλου. Συγκεντρώνοντας τη μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση, με μοναχικές εξαιρέσεις αυτές της Πολωνίας και της Ουγγαρίας, η μεταρρύθμιση εισάγει έναν φιλόδοξο μηχανισμό κοινής ευθύνης σε επίπεδο Ε.Ε. για τη διαχείριση του ασύλου και της μετανάστευσης. Ταυτόχρονα, όμως, ο καινούργιος μηχανισμός εντείνει τα μέτρα ελέγχου στην ευρωπαϊκή περιφέρεια, πιέζοντας τους μετανάστες να υιοθετούν όλο και πιο ριψοκίνδυνους τρόπους άφιξης – και οδηγώντας ίσως σε ακόμα περισσότερα ναυάγια.
Το ισχύον καθεστώς της Ε.Ε., γνωστό ως κανονισμοί του Δουβλίνου, εναποθέτει σε ελάχιστα κράτη-μέλη της περιφέρειας, όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, την αρμοδιότητα αντιμετώπισης μαζικών εισροών μεταναστών. Κατά συνέπεια, η συντριπτική πλειονότητα των αιτήσεων ασύλου προς ευρωπαϊκές χώρες κατατίθεται σε αυτά τα κράτη-μέλη. Η Ε.Ε. προχώρησε σε κάποια συγκεντρωτικά έκτακτα μέτρα τα τελευταία χρόνια, όπως η κρίση της μετανάστευσης στη Μέση Ανατολή το 2015 και η προσφυγική κρίση στην Ουκρανία. Αλλά αυτό δεν επαρκεί για να εξομαλύνει τις μεταναστευτικές ροές. Χιλιάδες μετανάστες ζουν παρατημένοι σε ειδικούς καταυλισμούς κάτω από αντίξοες συνθήκες για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, εξαντλώντας τις αντοχές των τοπικών κοινωνιών.
Αναζητώντας πρόσθετη χρηματοδότηση και στήριξη σε υποδομές, οι χώρες της περιφέρειας και ισχυροί υποστηρικτές τους, όπως η Γερμανία, έχουν αγωνιστεί για μόνιμη, πιο ισομερή κατανομή της ευθύνης για τους αιτούντες άσυλο σε όλη την Ε.Ε. Σε προηγούμενη μελέτη μας έχουμε προτείνει ένα μοντέλο κοινής ευθύνης που προωθεί τους αιτούντες άσυλο σε ασφαλείς, ευημερούσες και διοικητικά άρτιες χώρες. Η νέα μεταρρύθμιση επαγγέλλεται ένα πραγματικό μοντέλο κοινής ευθύνης για μετανάστες, το πρώτο του είδους σε παγκόσμιο επίπεδο. Ωστόσο, εμπεριέχει και μέτρα που θα μπορούσαν να επιτείνουν τις συνθήκες που οδήγησαν σε τραγωδίες όπως αυτή που μόλις έλαβε χώρα στην Ελλάδα.
Οι θετικές ρυθμίσεις είναι πολλές. Κατ’ ελάχιστον, 30.000 αιτούντες άσυλο θα μετακινούνται κάθε χρόνο από κράτη-μέλη της περιφέρειας σε άλλα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Είναι η πρώτη φορά που χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, όπως η Γερμανία, θα υποδέχονται όχι όσους έχουν λάβει άσυλο από την περιφέρεια, αλλά όσους βρίσκονται ακόμα στη διαδικασία αίτησης. Οι κυβερνήσεις υποδοχής μπορούν, αντί φιλοξενίας, να καταβάλλουν 20.000 ευρώ ανά άτομο ή να συμβάλλουν με κάποιον άλλον ισοδύναμο τρόπο. Ετσι, ενώ κανένα κράτος-μέλος της Ε.Ε. δεν θα αναγκαστεί να φιλοξενήσει μετακινούμενους, θα πρέπει όλα τα κράτη-μέλη να συνεισφέρουν σημαντικά για να βοηθήσουν την περιφέρεια.
Η μεταρρύθμιση εισάγει νέο μηχανισμό κοινής ευθύνης σε επίπεδο Ε.Ε. για τη διαχείριση του ασύλου. Ταυτόχρονα, όμως, εντείνει τα μέτρα ελέγχου στην ευρωπαϊκή περιφέρεια.
Επιπλέον, η μεταρρύθμιση θα επιφέρει μεγαλύτερη εναρμόνιση στα κριτήρια για την αξιολόγηση των ατομικών αιτήσεων από τα κράτη-μέλη. Ουσιαστικά, η Ε.Ε. θα καθορίσει κεντρικά μια λίστα με χώρες που θεωρούνται αρκετά ασφαλείς για επαναπατρισμό. Αυτό θα εμποδίσει μεμονωμένα κράτη-μέλη, των οποίων οι κυβερνήσεις διάκεινται εχθρικά προς τη μετανάστευση, να επαναπατρίζουν αιτούντες άσυλο σε επικίνδυνες χώρες. Αλλά ακόμα και αν η χώρα επαναπατρισμού θεωρείται κατ’ αρχήν ασφαλής, το κράτος-μέλος θα πρέπει να πραγματοποιήσει εξατομικευμένη αξιολόγηση του κινδύνου για τον αιτούντα πριν καταλήξει σε επαναπατρισμό.
Ωστόσο, η επίτευξη πολιτικής συμφωνίας δεν ήταν δυνατή χωρίς σημαντικές παραχωρήσεις. Οι υποστηρικτές των ρυθμίσεων κοινής ευθύνης έπρεπε να συμφωνήσουν σε ενισχυμένο και ταχύτερο έλεγχο ασύλου. Η καινούργια διαδικασία ελέγχου στοχεύει στην απόρριψη πολλών αιτούντων άσυλο και στον γρήγορο επαναπατρισμό εκείνων που δεν έχουν δικαίωμα να μείνουν, είτε στις χώρες καταγωγής τους είτε σε τρίτες ασφαλείς χώρες. Η διαδικασία αυτή είναι υποχρεωτική για όλους όσοι υποβάλλουν αίτηση για άσυλο μετά παράτυπη διάβαση των συνόρων ή αποβίβαση από διασωστικά σκάφη, δηλαδή για τη συντριπτική πλειονότητα των αιτούντων. Υποβάλλει σε συνοπτικό έλεγχο όχι μόνο άτομα που θεωρούνται επικίνδυνα, λόγω π.χ. ποινικών παραβάσεων, ή άτομα που παραπλανούν τοπικές αρχές, αλλά και άτομα από εθνικότητες για τις οποίες το ποσοστό παραχώρησης ασύλου σε αιτούντες από την Ε.Ε. είναι κάτω του 20%. Υπό τις συνθήκες αυτές, η εξατομικευμένη αξιολόγηση κινδύνου για τον αιτούντα δεν μπορεί παρά να είναι επιφανειακή.
Η κατεύθυνση του καινούργιου μηχανισμού είναι ξεκάθαρη: περισσότερη αλληλεγγύη και γενναιοδωρία εντός της Ε.Ε. έναντι υψηλότερων τειχών γύρω της. Τι γίνεται με αυτούς των οποίων η αίτηση απορρίπτεται συνοπτικά; Η μεταρρύθμιση θα επιτρέψει –ακόμη και θα ενθαρρύνει– τα κράτη-μέλη να στήσουν στρατόπεδα στα σημεία ελέγχου των συνόρων για να φιλοξενήσουν όσους βρίσκονται στη διαδικασία ελέγχου. Οσων η αίτηση απορρίπτεται, θα παραμένουν στα στρατόπεδα έως τον επαναπατρισμό τους, συχνά για αόριστο χρονικό διάστημα. Η εμπειρία έχει δείξει ότι η συγκέντρωση των μεταναστών σε υποτιθέμενα προσωρινά στρατόπεδα συνόρων είναι κακή ιδέα. Οι συνθήκες και ο περιορισμός της κίνησης ενέχουν σοβαρές ανθρώπινες δυσκολίες. Οι τοπικές κοινότητες των συνόρων επίσης πληρώνουν το τίμημα, και η εχθρότητα και η ξενοφοβία αυξάνονται γεωμετρικά.
Η νέα μεταρρύθμιση του καθεστώτος ασύλου και της μετανάστευσης της Ε.Ε. κάνει σημαντικά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Αλλά η τραγωδία στην Ελλάδα είναι μια ισχυρή υπενθύμιση του κόστους σε ανθρώπινες ζωές όταν επιβάλλουμε εμπόδια σε εκείνους που απεγνωσμένα προσπαθούν να βρουν ασφάλεια στην Ε.Ε. Η Ε.Ε. δεν πρέπει να περιορίζει τη γενναιοδωρία της στην αμοιβαία βοήθεια μεταξύ των κρατών-μελών. Πρέπει να την επεκτείνει προς τα έξω.
Η κ. Κατερίνα Λινού είναι καθηγήτρια Δημοσίου Δικαίου στο Μπέρκλεϊ.
H κ. Ελενα Τσάτσκο είναι lecturer Διεθνούς Δικαίου στο Χάρβαρντ.