Στο νεότερο τεύχος (Ιουλίου/Αυγούστου) της φημισμένης επιθεώρησης Foreign Affairs, ο Νταρόν Ατζέμογλου υπογράφει ένα βαρυσήμαντο δοκίμιο βιβλιοκριτικής, ο τίτλος του οποίου είναι υπό μορφήν ερωτήματος. Ο καθηγητής Οικονομικών του MIT και συγγραφέας (μαζί με τον Σάιμον Τζόνσον) του πρόσφατου βιβλίου «Power and Progress» (Basic Books), που πραγματεύεται τη σύνθετη σχέση μεταξύ τεχνολογικής εξέλιξης και κοινωνικής προόδου, διερωτάται αν βρισκόμαστε ενώπιον του τέλους του δημοκρατικού καπιταλισμού.
Γράφοντας για δύο νέα βιβλία που κυκλοφόρησαν φέτος και εξετάζουν διαφορετικές πτυχές της υποχώρησης της φιλελεύθερης καπιταλιστικής δημοκρατίας διεθνώς, ο Ατζέμογλου σημειώνει: «Ο κόσμος βρίσκεται στη δίνη μιας διάχυτης κρίσης. Το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών έχει διευρυνθεί στις περισσότερες χώρες. Αν και οι βιομηχανοποιημένες οικονομίες εξακολουθούν να αναπτύσσονται, τα πραγματικά εισοδήματα των εργαζομένων τους έχουν μόλις αυξηθεί από το 1980, και σε ορισμένα μέρη, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι πραγματικοί μισθοί των εργαζομένων με χαμηλή ειδίκευση έχουν μειωθεί απότομα. Η οικονομική δυσφορία έχει συνέπεια στην πολιτική: η δημοκρατία παραπαίει. […] Ο αυταρχισμός φαίνεται να βρίσκεται σε έξαρση. Για πολλές κυβερνήσεις, η κρατικιστική μορφή καπιταλισμού της Κίνας προσφέρει ένα δελεαστικό μοντέλο. Η Ρωσία, υπό τον πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, έχει εξαπολύσει τον μεγαλύτερο πόλεμο στην Ευρώπη από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο 21ος αιώνας μέχρι στιγμής έχει χαρακτηριστεί από καταστολή, αναταράξεις και αποσύνθεση των δημοκρατικών θεσμών».
Δύο ερωτήματα
Επικοινώνησα με τον Μάρτιν Γουλφ, επικεφαλής αρθρογράφο επί οικονομικών θεμάτων των Financial Times και συγγραφέα ενός εκ των δύο βιβλίων για τα οποία έγραψε ο Ατζέμογλου – «The Crisis of Democratic Capitalism» (Penguin, 2023). Του ζήτησα να μου δώσει τη δική του ερμηνεία για τη συνεχή αναζωπύρωση του λαϊκισμού –και ιδίως της δεξιάς εκδοχής του– στην Ευρώπη και στη Δύση ευρύτερα.
«Αντιμετωπίζουμε δύο ερωτήματα: Γιατί είναι τόσο πολιτικά επιτυχημένος ο λαϊκισμός στον σημερινό κόσμο και γιατί ο δεξιός λαϊκισμός είναι πιο επιτυχημένος από την αριστερή εκδοχή;» αναρωτήθηκε ο Γουλφ. «Σχετικά με το πρώτο· ο λαϊκισμός είναι, στην ουσία του, εχθρικός προς τις ελίτ. Προκύπτει από την ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι το κατεστημένο έχει προδώσει τους απλούς πολίτες. Η αίσθηση αυτή, με τη σειρά της, έχει τις ρίζες της στην απογοήτευση, στην αγωνία για το μέλλον και τον θυμό».
Μείζονα ρόλο, συνεχίζει ο βετεράνος Βρετανός διανοούμενος, παίζει και η οικονομική αποτυχία – «η διεύρυνση των ανισοτήτων, η αναιμική ανάπτυξη, οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις. Αλλά σημαντική είναι και η επίδραση των πολιτισμικών και κοινωνικών αλλαγών, όπως η μαζική μετανάστευση, η μεταβαλλόμενοι ρόλοι ανδρών και γυναικών και ο μετασχηματισμός των κοινωνικών ηθών. Σε τέτοιες συνθήκες, οι δημαγωγοί βρίσκουν μεγάλο αριθμό πολιτών που είναι αρκετά εξοργισμένοι και αγχωμένοι ώστε να ανταποκριθούν στο κάλεσμά τους για ανατροπή της ελίτ και αντικατάστασής της με έναν νέο ηγέτη, που θα διορθώσει τα κακώς κείμενα και θα εδραιώσει εκ νέου τις παλαιές βεβαιότητες».
«Οι δημαγωγοί βρίσκουν μεγάλο αριθμό πολιτών που είναι αρκετά εξοργισμένοι ώστε να ανταποκριθούν στο κάλεσμά τους για ανατροπή της ελίτ».
Εμπόριο νοσταλγίας
«Ο δεξιός λαϊκισμός επικρατεί του αριστερού επειδή η Δεξιά ανταποκρίνεται πολύ καλύτερα σε αυτή τη συλλογική διάθεση από ό,τι η Αριστερά», παρατηρεί ο Μάρτιν Γουλφ. «Η Αριστερά υπόσχεται ένα καλύτερο μέλλον, αλλά αυτή η υπόσχεση έχει χάσει την πειστικότητά της εξαιτίας των αποτυχιών του κομμουνισμού. Η αντιπρόταση της Δεξιάς είναι η νοσταλγία – η επιστροφή στο παρελθόν. Ακόμη πιο θεμελιωδώς, οι ρίζες του δεξιού αντιπλουραλισμού βρίσκονται στην αφοσίωση στη φυλή ή στη σύγχρονη εκδοχή της, τον εθνικισμό. Ο άνθρωπος είναι ένα έντονα κοινωνικό ζώο: η ταυτότητα και η αίσθηση ασφάλειάς μας είναι συνυφασμένες με την οικογένεια, τη φυλή, το έθνος στο οποίο ανήκουμε. Οσο πιο οργισμένος νιώθει ο κόσμος, όσο αυξάνεται η αγωνία του για τη ζωή του, τόσο θα εντείνεται το αίτημα για επιστροφή στα παλαιά ήθη της φυλής και η υποστήριξη για ηγέτες που θα αποκαταστήσουν περασμένα μεγαλεία».
Από τη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και μετά, ωστόσο, παρά την ανάδυση ηγετών και πολιτικών κινημάτων που αμφισβητούν θεμελιώδεις πτυχές του φιλελεύθερου δημοκρατικού καπιταλισμού, καθιστώντας την απειλή άμεση και χειροπιαστή, το σύστημα δεν έχει καταφέρει να δώσει πειστικές απαντήσεις. Ποιες πολιτικές –και ποιο αφήγημα– θα μπορούσαν να καθηλώσουν την ορμή του αντισυστημικού λαϊκισμού;
«Η απάντηση είναι απλή όσο και δύσκολη», λέει ο Γουλφ. «Η ελίτ πρέπει να διαχειρίζεται τα δημόσια πράγματα προς το συμφέρον των πολιτών και να θέτει ως απόλυτη προτεραιότητα την ανταπόκριση στις απόψεις και στις ανησυχίες τους».
Πολλαπλά αίτια για την ανθεκτικότητα του δεξιού λαϊκισμού εντοπίζει από την πλευρά του ο Τζέρομιν Ζετελμάγερ, διευθυντής του ινστιτούτου ερευνών Bruegel στις Βρυξέλλες. «Περιλαμβάνουν την αίσθηση στασιμότητας και κοινωνικοοικονομικής απειλής ανθρώπων που έχουν κολλήσει οικονομικά και φοβούνται την απώλεια της κοινωνικής τους θέσης· και μια αίσθηση αδικίας: ότι το σύστημα είναι στημένο για να ωφελήσει τις ελίτ, που εστιάζουν σε θέματα όπως η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, το κόστος της οποίας βαρύνει άλλους». Επιπλέον, «οι απώλειες θέσεων εργασίας σε παραδοσιακούς βιομηχανικούς τομείς, συχνά λανθασμένα, αποδίδονται στον ξένο ανταγωνισμό και όχι στην αύξηση της παραγωγικότητας λόγω τεχνολογικών αλλαγών».
Αυτό που απαιτείται σε επίπεδο πολιτικής, σημειώνει στην «Κ» ο Γερμανός οικονομολόγος, είναι «ενέργειες που αντιμετωπίζουν τις αιτίες αυτές, δημιουργώντας οικονομική ανάπτυξη και ευκαιρίες».