Υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής μεταξύ του σιδηροδρομικού δυστυχήματος στα Τέμπη, του ξεσπάσματος των μεγα-πυρκαγιών στη Ρόδο, των εκρήξεων στη βάση της Νέας Αγχιάλου και των επεισοδίων στη Νέα Φιλαδέλφεια: η παντελής έλλειψη μιας κουλτούρας δημόσιας ασφάλειας. Στα Τέμπη δεν λειτουργούσε το σύστημα τηλεδιοίκησης, χωρίς κανένας υπεύθυνος να αναρωτηθεί τι θα συμβεί αν δύο τρένα από αντίθετες κατευθύνσεις μπουν στην ίδια γραμμή. Στη Ρόδο δεν υπήρχαν μεγάλες αντιπυρικές ζώνες και συστήματα έγκαιρου εντοπισμού πυρκαγιών, ενώ τα περιφερειακά και τοπικά θεσμοθετημένα όργανα πολιτικής προστασίας φαίνεται να υπολειτουργούσαν. Στη Νέα Αγχίαλο, το πόρισμα της ΕΔΕ κάνει λόγο για ελλιπή μέτρα πυρασφάλειας του στρατοπέδου που φυλάσσονταν τα πυρομαχικά της Πολεμικής Αεροπορίας. Στη Νέα Φιλαδέλφεια, η ΕΛ.ΑΣ. αγνόησε ή υποτίμησε τις προειδοποιήσεις ξένων υπηρεσιών για την επικινδυνότητα του συγκεκριμένου ποδοσφαιρικού αγώνα.
Κάθε περίπτωση είναι διαφορετική, αλλά το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο ή παρόμοιο. Ανθρώπινες ζωές χάθηκαν ή κινδύνεψαν λόγω γραφειοκρατικής αδράνειας και κακών πολιτικών επιλογών. Μέσα σε ένα δαιδαλώδες σύστημα διοίκησης, όπου η ευθύνη πολλές φορές δεν είναι σαφές πού ανήκει, διαπράττονται συχνά τραγικά λάθη που κοστίζουν πολύ ακριβά στην κοινωνία. Σίγουρα απαιτείται καλύτερος συντονισμός μεταξύ των αρμόδιων φορέων και υπηρεσιών. Τελικά, όμως, τίποτα θετικό δεν θα προκύψει αν δεν αλλάξει ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την ασφάλεια.
Χρειάζεται μια ολιστική προσέγγιση που θα προκρίνει μια νέα κουλτούρα δημόσιας ασφάλειας. Αυτή ορίζεται ως ένα σύνολο κανόνων, πρακτικών και αξιών που διέπουν τις σχετικές ενέργειες και τις συμπεριφορές των δημοσίων υπαλλήλων, των ενστόλων και των πολιτών. Με άλλα λόγια, η δημόσια ασφάλεια πρέπει να αποτελεί ευθύνη όλων, στον βαθμό που αναλογεί στον καθένα. Στο σημείο αυτό πρέπει να αποσαφηνιστεί ότι εδώ δεν γίνεται λόγος μόνο για την καταπολέμηση του εγκλήματος και τη διατήρηση της έννομης τάξης. Οποιαδήποτε απειλή θέτει σε κίνδυνο τις ζωές και περιουσίες των πολιτών πρέπει να νοείται ως ζήτημα δημόσιας ασφάλειας. Μια αποτελεσματική κουλτούρα ασφαλείας, λοιπόν, προϋποθέτει πολιτικές και κοινωνικές συναινέσεις και συγκλίσεις. Σε μια χώρα που ακόμη πάσχει από ορισμένα συμπλέγματα του παρελθόντος, η έννοια της δημόσιας ασφάλειας είναι απαραίτητο να διευρυνθεί.
Η ερώτηση που φυσικά προκύπτει είναι πώς η θεωρία μπορεί να μετουσιωθεί σε πράξη. Κατ’ αρχάς, η πολιτεία πρέπει να επενδύσει στην ανθεκτικότητα των υποδομών και των οικοσυστημάτων. Τα μεταφορικά δίκτυα πρέπει να εκσυγχρονιστούν και οι πόλεις να γίνουν πιο ανθεκτικές στην κλιματική αλλαγή. Η χρηματοδότηση μπορεί να προέλθει από το Ταμείο Ανάκαμψης και ιδιωτικές πηγές. Ταυτόχρονα, η κοινωνία πρέπει να εμπεδώσει την κουλτούρα ασφαλείας μέσω εκπαίδευσης και ενημέρωσης.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ολοένα και περισσότερο, ενθαρρύνονται ο εθελοντισμός και το κοινοτικό μοντέλο για την προάσπιση της δημόσιας ασφάλειας και την έγκαιρη πρόληψη ανθρωπογενών κρίσεων. Στην Ιρλανδία, τη Λιθουανία και τη Γερμανία, η κοινωνία πολιτών συνεργάζεται με τις Αρχές στην καταπολέμηση της εγκληματικότητας και άλλων απειλών μέσα από νέες σύγχρονες μορφές αστυνόμευσης (π.χ. κοινοτική αστυνόμευση). Στo Ισραήλ, η ευαισθητοποίηση των πολιτών για τη δημόσια ασφάλεια είναι ιδιαίτερα αυξημένη και επιτρέπει την κοινοτική αντιμετώπιση μη στρατιωτικών κινδύνων.
Στην περίπτωση της Ελλάδας επιχειρείται μια προσπάθεια για τη μερική αποκέντρωση στα ζητήματα πολιτικής προστασίας. Δεν αρκεί, όμως, μόνο η ενίσχυση των αρμοδιοτήτων της περιφερειακής και τοπικής αυτοδιοίκησης. Εξάλλου εκεί υπάρχουν οι ίδιες παθογένειες που ταλανίζουν την κεντρική κυβέρνηση. Γι’ αυτό χρειάζεται μια νέα ανακατανομή ρόλων. Μια υγιής κουλτούρα ασφαλείας επιτρέπει στην πολιτεία να διαγνώσει ανάγκες σε τοπικό επίπεδο και να τις ενσωματώσει στις πολιτικές της. Ετσι ενισχύεται η συμμόρφωση των πολιτών σε κοινά αποδεκτούς κανόνες και πρακτικές. Ούτως ή άλλως, η ασφάλεια είναι δημόσιο αγαθό και ανθρώπινο δικαίωμα. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να επέλθει ένα είδος «εκδημοκρατισμού της ασφάλειας», δηλαδή η κοινωνία να συμμετέχει ενεργά σε δράσεις που διασφαλίζουν την ανθεκτικότητα του επιπέδου ευημερίας της χώρας.
Πλέον βρισκόμαστε σε ένα πολύ κρίσιμο σημείο. Η ανεπαρκής διαχείριση πολλαπλών κρίσεων έχει αρχίσει να διαρρηγνύει το κοινωνικό συμβόλαιο. Βασική αποστολή του κράτους είναι να προστατεύει, με όλα τα διαθέσιμα μέσα, τη ζωή και την περιουσία των πολιτών. Σε αντίθετη περίπτωση, οι ολιγωρίες και αποτυχίες απονομιμοποιούν το πολιτικό σύστημα και τους θεσμούς. Ολοι κρίνονται συνεχώς και αυτό πρέπει να το καταλάβουν άπαντες. Η χώρα δεν μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί με νοοτροπία τύπου «πάμε και όπου βγει».
Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Securityστο King’s College London. Το βιβλίο του «Αποτροπή και Αμυνα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.