Ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε ήθελε μια βαθύτερη ευρωπαϊκή πολιτική ένωση, που να βασίζεται σε μια διακυβέρνηση δομημένη σε κανόνες. Εν ολίγοις, επιθυμούσε μια Ευρώπη βασισμένη στο γερμανικό μοντέλο. Υπήρχαν αρκετά προβλήματα σ’ αυτό το όραμα κι αυτά γίνονταν όλο και πιο εμφανή μετά το 2009. Δυστυχώς, η επιρροή του συνεχίζει να είναι ισχυρή, αν αναλογιστεί κανείς ότι το αποτύπωμά του είναι ορατό στο νέο Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης (ΣΣΑ), που θα τεθεί σε ισχύ το 2025, που σημαίνει ότι τα κράτη-μέλη θα υιοθετήσουν τους νέους κανόνες στη σύνταξη των μεσοπρόθεσμων σχεδίων τους από φέτος.
Το πρώτο πρόβλημα έχει να κάνει με τη φύση μιας νομισματικής ένωσης. Μια νομισματική ένωση είναι μια αμετάκλητη υπόσχεση στις χρηματοπιστωτικές αγορές ότι καμία χώρα δεν θα υποτιμήσει ποτέ το νόμισμά της. Εάν αυτή η υπόσχεση δεν τηρηθεί, όπως θα συνέβαινε με το Grexit, τότε η νομισματική ένωση στο σύνολό της θα έχει σοβαρό πρόβλημα, δεδομένου ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές θα συνυπολογίζουν πλέον στις προβλέψεις τους και την πιθανότητα μελλοντικών αποχωρήσεων. Θεωρητικά, το γεγονός αυτό θα έπρεπε να είχε ισχυροποιήσει τη θέση μας κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων με τους πιστωτές μας. Δυστυχώς, σε κάθε διαπραγμάτευση αυτό που έχει σημασία δεν είναι τι ισχύει, αλλά τι πιστεύει η άλλη πλευρά ότι ισχύει. Ο Σόιμπλε ήταν σε θέση να επιβάλει απαράδεκτη λιτότητα στην Ελλάδα βασιζόμενος σε μια λανθασμένη ανάλυση. Οσον αφορά το μέλλον, η έλλειψη σύγκλισης με τις ευρωπαϊκές οικονομίες εξακολουθεί να αποτελεί ωρολογιακή βόμβα, που απειλεί το μέλλον της Ε.Ε.
Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι το επίπεδο της λιτότητας που επιβλήθηκε στην Ελλάδα ήταν τεράστιο επειδή ο Σόιμπλε δεν καταλάβαινε, ή δεν ήθελε να καταλάβει, τα οικονομικά μιας νομισματικής ένωσης. Οπως υποστήριξε ο Κέινς πριν από πολύ καιρό, αν σε ένα σύστημα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών ή σε μια νομισματική ένωση υπάρχει πίεση μόνο στις ελλειμματικές χώρες να προσαρμοστούν, μέσω της λιτότητας, και καμία πίεση στις πλεονασματικές χώρες να επεκταθούν, τότε το συνολικό αποτέλεσμα είναι αποπληθωριστικό. Ή, για να το θέσουμε διαφορετικά, το επίπεδο λιτότητας στην Ελλάδα ήταν αφόρητο ακριβώς επειδή η Γερμανία και άλλες κυβερνήσεις, όπως η Ολλανδία, αρνήθηκαν να εφαρμόσουν επεκτατικές πολιτικές στις δικές τους οικονομίες. Το πρόβλημα αυτό εξακολουθεί να είναι εμφανές στο νέο ΣΣΑ. Υπάρχουν περίπλοκοι κανόνες σχετικά με τον τρόπο προσαρμογής των κρατών- μελών, ώστε να μειώσουν το επίπεδο του χρέους τους. Αλλά για άλλη μια φορά δεν υπάρχει καμία απαίτηση από τα κράτη-μέλη με δημοσιονομικό χώρο για επεκτατικές πολιτικές. Μια τέλεια συνταγή για να συνεχίσει η Ε.Ε. τα επόμενα χρόνια τις χαμηλές οικονομικές επιδόσεις της!
Το τρίτο πρόβλημα έχει να κάνει με τον διεθνή οικονομικό ρόλο της Ε.Ε. Η Γερμανία ήταν –σε όρους οικονομικής ανάλυσης– μια σχετικά μικρή ανοικτή οικονομία. Αυτό σημαίνει ότι μπορούσε να ασκήσει την οικονομική της πολιτική χωρίς να λαμβάνει υπόψη την κατάσταση της παγκόσμιας ζήτησης. Αντίθετα, η Ε.Ε. είναι μια μεγάλη οικονομία – που απλά δεν μπορεί να αγνοήσει την παγκόσμια ζήτηση. Στη χρηματοπιστωτική κρίση του 2009, η οικονομική κάμψη των δυτικών οικονομιών δεν ήταν τόσο κακή όσο αναμενόταν, εν μέρει επειδή η Κίνα ανέλαβε να αναπληρώσει το κενό, ενεργώντας ως κινητήριος δύναμη της ανάπτυξης για την παγκόσμια ζήτηση. Αλλά φανταστείτε μια μελλοντική οικονομική κρίση που ξεκινά με την Κίνα, ίσως έπειτα από ένα σκάσιμο της φούσκας των ακινήτων της για το οποίο υπάρχουν πολλές ανησυχίες. Για να μην οδηγήσει ένα τέτοιο συμβάν σε σοβαρή πτώση της παγκόσμιας ζήτησης, τότε κάποιος άλλος πρέπει να αναλάβει να αναπληρώσει το κενό. Για άλλη μια φορά, το νέο ΣΣΑ δεν δείχνει να λαμβάνει υπόψη αυτά τα ζητήματα. Στην πραγματικότητα, η Ε.Ε. ενεργεί ως τζαμπατζής (free-rider) της παγκόσμιας οικονομίας: επωφελείται όταν άλλοι παρεμβαίνουν για να στηρίξουν την παγκόσμια ζήτηση, αλλά αρνείται να κάνει το ίδιο όταν άλλοι –δηλαδή η Κίνα ή οι ΗΠΑ– δεν είναι σε θέση να το πράξουν. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες που ανησυχούν για τον μελλοντικό ρόλο της Ευρώπης στην παγκόσμια οικονομία δεν χρειάζεται να ψάξουν άλλο – η Ευρώπη είναι απίθανο να αναλάβει ηγετικό ρόλο όσο αρνείται να αναλάβει την ανάλογη ευθύνη. Η κληρονομιά του Σόιμπλε για μια μικρή και έντιμη Ευρώπη θα μπορούσε να οδηγήσει σε καταστροφή νωρίτερα από ό,τι νομίζουμε.
Μια ένωση βασισμένη σε κανόνες είναι απίθανο να αντιμετωπίσει τα σοβαρά ζητήματα, είτε πρόκειται για μια δίκαιη πράσινη μετάβαση, είτε για τις μεταναστευτικές ροές, είτε για τα δημογραφικά προβλήματα.
Υπάρχει όμως ένα τελευταίο πρόβλημα, και ίσως το σοβαρότερο από όλα όσον αφορά το μέλλον. Μια ένωση βασισμένη σε κανόνες είναι απίθανο να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τα σοβαρά ζητήματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη, είτε πρόκειται για μια δίκαιη πράσινη μετάβαση είτε για τις μεταναστευτικές ροές είτε για τα δημογραφικά προβλήματα. Ούτε η προσέγγιση της Αγκελα Μέρκελ να λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις στο Συμβούλιο της Ευρώπης προσφέρει ένα καλύτερο μοντέλο. Αυτό που χρειάζεται η Ευρώπη είναι μια δυναμική κινητοποίηση πόρων γύρω από συγκεκριμένα σχέδια: την επανεφεύρεση του αναπτυξιακού κράτους για τη δίκαια μετάβαση, την αντιμετώπιση των κοινωνικών και περιφερειακών ανισοτήτων, τη ρήξη με ισχυρά συμφέροντα. Είναι δύσκολο να σκεφτεί κανείς μια ατζέντα πιο μακριά από την καρδιά του Σόιμπλε.
Οσο ήμουν υπουργός Οικονομικών, το Eurogroup αποτελούσε την αυλή του Σόιμπλε, με κράτη-μέλη δορυφόρους ή επαίτες. Αυτό τελείωσε, αρχικά με την αποχώρηση του Σόιμπλε και οριστικά με την πανδημία. Μόνο που η διάδοχη κατάσταση δεν εμπνέει καμία εμπιστοσύνη – δεν υπάρχει «ηγεμόνας» αλλά ούτε και μια κοινή κατανόηση για το πώς οι οικονομίες της Ε.Ε. μπορούν να ανακάμψουν και να συγκλίνουν. Εν ολίγοις, αυτό που χρειαζόμαστε εμείς οι Ευρωπαίοι είναι μια ριζική ρήξη με όλα όσα πρέσβευε ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε. Η μερική ρήξη συνιστά στασιμότητα.
O κ. Ευκλείδης Τσακαλώτος είναι βουλευτής, πρώην υπουργός Οικονομικών.