Το βίντεο των Forensic Architecture για τη νύχτα της 18ης Σεπτεμβρίου 2013, όταν ο Παύλος Φύσσας έπεσε νεκρός σε δημόσια θέα από το μαχαίρι του χρυσαυγίτη Γιώργου Ρουπακιά ύστερα από πολλαπλές επιθέσεις μελών της Χρυσής Αυγής, είναι από τα σημαντικότερα στοιχεία για την καταδίκη της. Η οπτικοακουστική 43λεπτη μελέτη του ανεξάρτητου ερευνητικού γραφείου, που εδρεύει στο Πανεπιστήμιο Goldsmiths του Λονδίνου, προβλήθηκε στο δικαστήριο, συμπεριλήφθηκε στο αποδεικτικό υλικό του κατηγορητηρίου και είναι ανηρτημένη στο Διαδίκτυο.
Η μελέτη παρήγαγε ένα βίντεο όπου συμπυκνώνονται και αναλύονται τα ευρήματα της νύχτας αυτής. Χαρτογραφείται ο χώρος, διασυνδέονται τα μέσα, συγχρονίζονται οι κάμερες ασφαλείας, απομαγνητοφωνούνται τα ηχητικά ντοκουμέντα. Ταυτοποιούνται οι μαρτυρίες και ελέγχονται τα μεταδεδομένα των ιδιωτικών καμερών ασφαλείας και του εσωτερικού συστήματος της αστυνομίας. Ανασυνθέτεται η αλήθεια. Παράγεται ένα ακριβές χρονοδιάγραμμα και προβάλλεται με σαφήνεια η πραγματική αλληλουχία των γεγονότων. Αποδομείται η κατάθεση της ομάδας ΔΙ.ΑΣ., επιβεβαιώνεται η συντεταγμένη, οργανωμένη και προαποφασισμένη επίθεση της Χ.Α. αλλά και η ρατσιστική προκατάληψη της αστυνομίας.
Οι Forensic Architecture είναι μια διεπιστημονική ομάδα από αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, φωτογράφους, κινηματογραφιστές, δημοσιογράφους, αρχαιολόγους, δικηγόρους, προγραμματιστές λογισμικού και ειδικούς πάνω σε πλατφόρμες ανάλογες των video games. Ιδρύθηκε το 2010 από τον Βρετανοϊσραηλινό αρχιτέκτονα και θεωρητικό Εγιάλ Βάιτσμαν, καθηγητή Χωρικού και Οπτικού Πολιτισμού και ιδρυτή του Κέντρου Αρχιτεκτονικής Ερευνας του Πανεπιστημίου Goldsmiths του Λονδίνου.
Ερευνούν υποθέσεις που σχετίζονται με παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιβαλλοντικά ζητήματα αλλά και εγκλήματα πολέμου. Ινδονησία, Πακιστάν, Παλαιστίνη, Σικάγο, Γερμανία, Συρία, Τουρκία, Ουκρανία, Λονδίνο, Αθήνα, Μεξικό είναι μόνο μερικά από τα σημεία της δράσης τους.
Αξιοποιούν ένα ετερογενές πλήθος ψηφιακών δεδομένων: από οπτικοακουστικά τεκμήρια CCTV καμερών μέχρι δορυφορικές αεροφωτογραφίες της Google και data μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Με τη δύναμη της τεχνολογίας και τα εργαλεία χωρικού και πολυμεσικού σχεδιασμού –ανάλυσης, αναπαράστασης και συγκριτικής μελέτης–, αποτυπώνουν τον χώρο του «εγκλήματος», αποδομούν τις πλαστές αφηγήσεις που επικρατούν στη δημόσια σφαίρα και παράγουν μια νέα συνεκτική αφηγηματική δομή μέσω τρισδιάστατων αρχιτεκτονικών μοντέλων, διαδραστικών χαρτών, βίντεο και νέων πλατφορμών περιήγησης. Ανοικοδομούν και συνθέτουν την αλήθεια.
Μιλήσαμε με την Ελληνίδα αρχιτέκτονα Χριστίνα Βαρβία, αναπληρώτρια διευθύντρια του γραφείου των Forensic Architecture. «Ξεκινάμε με ό,τι υπάρχει. Φωτογραφίες, βίντεο. Προσπαθούμε να καταλάβουμε πώς συνδυάζονται και εξελίσσονται τα γεγονότα χωροχρονικά. Σε υπόθεση στο Σικάγο, η αστυνομία πυροβόλησε έναν μαύρο άνδρα επειδή κρατούσε όπλο – έχοντας όμως άδεια οπλοκατοχής. Αντλήσαμε υλικό από κάμερες ασφαλείας και μια κάμερα σώματος που “φορούσε” ο αστυνομικός. Στην υπόθεση της φυλακής στη Συρία είχαμε μόνο μία φωτογραφία από δορυφόρο. Βασιστήκαμε αποκλειστικά σε μαρτυρίες. Στο Μεξικό, σε έρευνα για τους 43 εξαφανισμένους φοιτητές του σχολείου της Αγιοτσινάπα, είχαμε άπειρες μαρτυρίες αλλά ο καθένας έλεγε το δικό του. Το κράτος συγκάλυψε το γεγονός καταστρέφοντας αποδεικτικά στοιχεία. Προχωρήσαμε σε data mining: οργανώσαμε τις μαρτυρίες και “εξoρύξαμε” τα δεδομένα. Χτίσαμε μια πλατφόρμα και χαρτογραφήσαμε χωροχρονικά τη θέση του καθενός. Σχεδιάσαμε ένα διάγραμμα 18 μέτρων και το εκθέσαμε στο Μέξικο Σίτι. Στον οριζόντιο άξονα ήταν η παράμετρος του χρόνου και στον κάθετο διαφορετικές τοποθεσίες. Εκεί φάνηκε ότι η γραμμή που έχει κρατήσει το κράτος δεν έχει καμιά σχέση με τις μαρτυρίες των μαθητών που επιβίωσαν, αλλά συμφωνεί με τις μαρτυρίες των μελών των καρτέλ που έδωσαν καταθέσεις ενώ ήταν υπό κράτηση και βασανισμό. Εκεί καταλαβαίνεις ότι κάτι πάει λάθος», επισημαίνει η Χριστίνα Βαρβία.
Τα τεχνολογικά μέσα που χρησιμοποιούν, ενώ συχνά δημιουργούν πεδία ανελευθερίας ως νέες μορφές παρακολούθησης, από τη βιομετρική αποτύπωση σώματος έως την ηλεκτρονική συλλογή data και τις κάμερες ασφαλείας, σε πολλές περιπτώσεις αποδεικνύονται χρήσιμα όπως στην υπόθεση της δολοφονίας του Φύσσα. Το θέμα είναι ποιος έχει πρόσβαση και με ποιον τρόπο χρησιμοποιούνται.
Εικόνα από κάμερα ασφαλείας που συμπεριλαμβάνεται στο βίντεο των Forensic Architecture αναφορικά με την υπόθεση της δολοφονίας του Παύλου Φύσσα, στο οποίο αποδομείται η κατάθεση της ομάδας ΔΙ.ΑΣ.
Οι δυσκολίες
«Υπάρχει φοβερό debate για το τι γίνεται με τις νέες τεχνολογίες, π.χ. με την αναγνώριση προσώπων. Μπορείς να εκπαιδεύσεις ένα πρόγραμμα για να καταλάβεις ποιος είναι εγκληματίας; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του προσώπου που δηλώνουν “εγκληματία”; Ολα αυτά είναι πολύ αμφιλεγόμενα. Πώς μαθαίνεις τη μηχανή να σκέφτεται και να αναγνωρίζει πρότυπα; Υπάρχουν δυσκολίες σε αυτοματοποιημένα συστήματα όπως η μηχανική μάθηση. Ποτέ δεν είσαι σίγουρος για τα αποτελέσματα γιατί συνδέονται με το τι εικόνες αναγνώρισης έχεις δώσει. Στη Silicon Valley εκπαίδευσαν μηχανές μόνο με λευκά πρόσωπα. Οταν βγήκαν στην αγορά παιχνίδια που χρησιμοποιούσαν αναγνώριση προσώπου, όσοι μαύροι τα αγόρασαν δεν μπορούσαν να παίξουν», αναφέρει η αρχιτέκτων.
Οι Forensic Architecture συνδυάζουν αρχιτεκτονική, τεχνολογία, πολιτική αλλά και τέχνη. Οι έρευνές τους, εικαστικά άρτιες, με διαυγή συνθετική δομή, συζητούνται –εκτός από δικαστήρια, εξεταστικές επιτροπές και media– και σε εκθέσεις. Ηταν ανάμεσα στους τέσσερις φιναλίστ για το Turner Prize 2018, το μεγαλύτερο βραβείο τέχνης του Ηνωμένου Βασιλείου. Αφορμή, εκθέσεις στο ICA (Λονδίνο), στην documenta 14 (Kassel), στο MACBA (Βαρκελώνη) και στο MUAC (Μέξικο Σίτι). Η προβολή των ερευνών σε μουσεία τούς δίνει τη δυνατότητα να ανοίξουν «κλειστές» υποθέσεις και να ξεκινήσουν δημόσιες συζητήσεις για συγκεκριμένα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα αλλά και αισθητικά θέματα αναπαράστασης χώρου.
Με τη δύναμη της τεχνολογίας, οι Forensic Architecture ερευνούν υποθέσεις που σχετίζονται με παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά και εγκλήματα πολέμου.
Οι υποθέσεις με πολιτική σημασία και η περίπτωση Ζακ Κωστόπουλου
«Τι σημαίνει ανάλυση; Πώς χρησιμοποιείται πολιτικά; Τι αισθητική παράγω; Πώς μπορώ να αναπαράγω μια εικόνα; Ή να φτιάξω μια νέα; Σημαίνει κάτι το χρώμα; Πώς απεικονίζω το ανθρώπινο σώμα; Τι αντίκτυπο έχουν αυτά στην υπόθεση; Στην έρευνα της φυλακής στη Συρία, αναπαραστήσαμε τα κελιά από περιγραφές μαρτύρων: την υφή του τοίχου, τα πλακάκια, το χρώμα. Κάναμε μια αναλυτική τρισδιάστατη απεικόνιση, δεν περιοριστήκαμε σε ένα απλό μοντέλο.
Ο χώρος, όμως, στην πραγματικότητα δεν ήταν ποτέ άδειος. Εκεί βρίσκονταν άνθρωποι στριμωγμένοι σαν σαρδέλες. Πώς γίνεται να περιγράψεις τον χώρο χωρίς να περιγράψεις τη συνθήκη στην οποία βρίσκονται οι άνθρωποι; Η κενή και αυθαίρετη χωρική αναπαράσταση δεν είχε καμία σχέση με την πραγματική αίσθηση. Πώς τελικά αναπαριστούμε την εμπειρία; Πού μπαίνει η μαρτυρία; Ο ήχος;»
Η λέξη forensic έχει τις ρίζες της στο forum, την αγορά. Οι Forensic δημιουργούν τις συνθήκες εκείνες ώστε να βγουν τα πάντα στη δημόσια σφαίρα. Διενεργούν «εγκληματολογικές έρευνες» που τίθενται στην κρίση των πολιτών.
«Επιλέγουμε υποθέσεις με πολιτική σημασία, στις οποίες ελέγχεται το κράτος και η αστυνομία. Μεταξύ άλλων, ολοκληρώνουμε την υπόθεση της δολοφονίας του προέδρου του Δικηγορικού Συλλόγου του Ντιγιάρμπακιρ, Ταχίρ Ελτσι, γνωστού για την υποστήριξη των δικαιωμάτων των Κούρδων στην Τουρκία, και ξεκινήσαμε την πολύ σημαντική υπόθεση του Ζακ Κωστόπουλου. Ειδικά αν αποδειχθεί ότι ο θάνατός του είχε να κάνει με την ταυτότητά του». Δημιούργησαν μια διαδικτυακή πλατφόρμα, στην οποία μπορεί κανείς να φορτώσει οπτικοακουστικό υλικό που σχετίζεται με την υπόθεση. «Δεν υπήρχε καθόλου υλικό. Αυτά που είδαμε από τις κάμερες ασφαλείας τα ζήτησαν οι δικοί του. Η αστυνομία δεν θα είχε συλλέξει ούτε αυτά».
Χαρτογράφηση των γεγονότων αναφορικά με την εκτροπή σκάφους στη Μεσόγειο, όπου 63 μετανάστες έχασαν τη ζωή τους ενώ βρίσκονταν 14 ημέρες εντός περιοχής θαλάσσιας επιτήρησης του ΝΑΤΟ.
Τα ανθρώπινα δικαιώματα
Σε έναν κόσμο που τα εγκλήματα συνδέονται όλο και περισσότερο με παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα εργαλεία της επιστήμης και της αρχιτεκτονικής μπορούν να μεταμορφώσουν το νομικό σύστημα προσφέροντας νέα είδη αποδεικτικών στοιχείων και μεθόδων έρευνας. Να βελτιώσουν όχι μόνο τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η δικαιοσύνη, αλλά και να «εμποδίσουν» τη μελλοντική τέλεση εγκλημάτων που σχετίζονται με τον εθνικισμό, την ξενοφοβία, τον ρατσισμό και τον σεξισμό, αφυπνίζοντας το κοινό και ανοίγοντας συζητήσεις.
Αντικειμενικοί, καθαρά επιστημονικοί και με σαφές ιδεολογικό κοινωνικοπολιτικό υπόβαθρο, λαμβάνουν επιχορηγήσεις από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας και άλλα ιδρύματα και προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στη Διεθνή Αμνηστία, στο Παρατηρητήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στον ΟΗΕ και σε πολλές ακτιβιστικές οργανώσεις και ΜΚΟ.
Είναι δύσκολη η αναζήτηση της αλήθειας σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από fake news, αλλά οι Forensic Architecture το έχουν καταφέρει. «Η δουλειά μας είναι να διασταυρώσουμε, να παρατηρήσουμε και να ερευνήσουμε», τονίζει η Χριστίνα Βαρβία.
https://www.forensic-architecture.org/