Η στάση του ελληνικού λαού απέναντι στον κορωνοϊό, ουσιαστικά απέναντι στα περιοριστικά μέτρα που έλαβε η κυβέρνηση, έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις στον ημερήσιο Τύπο. Σε πολλούς σχολιαστές της κοινής γνώμης ήταν ένα ξάφνιασμα η πειθαρχία που επέδειξαν οι Έλληνες στις κυβερνητικές εντολές, ενώ άλλοι εστίασαν στο μικρό τμήμα των απείθαρχων, προσπαθώντας να τους νουθετήσουν.
Ωστόσο, η στάση των πολλών είναι εκείνη που αξίζει να συζητηθεί, των 9 στους 10 όπως δήλωσε στην ημερήσια ανακοίνωσή του ο κυβερνητικός εκπρόσωπος. Δηλαδή, η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού υπάκουσε στα μέτρα και σε αυτό το δεδομένο έγκειται η έκπληξη των περισσοτέρων.
Πράγματι, αρκετοί εξεπλάγησαν όταν ένας λαός που τον χαρακτήριζαν συναισθηματικό ή κακομαθημένο παιδί, λίγο ή πολύ κοινωνικά ανεύθυνο, που συμπεριφερόταν απέναντι στις κρατικές θεσμίσεις ανυπάκουα και αντιδραστικά, ξαφνικά έδειξε εμπιστοσύνη στις πολιτειακές του αρχές συμμορφούμενος με τις οδηγίες τους.
Νομίζω πως η απάντηση θα πρέπει να αναζητηθεί σε δύο ζητήματα: πρώτον, στο αν όντως αλήθευαν οι εκτιμήσεις για τον Έλληνα ως τύπο ελλιπούς ορθολογικότητας και, δεύτερον, να εξεταστεί ο φορέας των πολιτειακών εντολών.
Έχω και αλλού αναφερθεί στη σχέση συναισθήματος κι ενός λογικού τρόπου δράσης αποκαλούμενου «ορθολογικότητα των μέσων». Πρόκειται για τη λογική της «οικονομικής αρχής», που ακολούθησαν οι δυτικές κοινωνίες και που εφαρμόστηκε αρχικά στην οικονομία ενώ γρήγορα επεκτάθηκε σε κάθε είδος δράσης.
Η συγκεκριμένη λογική προϋποθέτει άτομο ανεξαρτητοποιημένο από κοινωνικές συλλογικότητες, με βασική του επιδίωξη την ατομική ωφέλεια, με κύρια του επιδίωξη τη χρήση των οικονομικότερων μέσων (εξ ου και «ορθολογικότητα των μέσων»), προκειμένου με το μικρότερο κόστος να επιτύχει το μέγιστο της απόδοσης των ενεργειών του.
Σε αντίθεση με αυτού του τύπου τη λογική, ο λαός μας ακολουθεί μιαν άλλη, διαφορετική, κι αυτό διότι το οικογενειακό, το τοπικό και εν τέλει το συλλογικό δεν έχουν πλήρως υποχωρήσει απέναντι στο ατομικό. Το γεγονός αυτό τον ωθεί όταν καλείται να δράσει ως συλλογικότητα να εναρμονίζεται με τις πίστεις και τις αξίες του, ενώ όταν δρα στο μικρο-επίπεδο της εργασίας του να ασκεί την οικονομική λογική.
Μια τέτοια συμπεριφορά δεν μπορεί να θεωρηθεί προνεωτερική (!), αλλά να εκληφθεί ως μια πολιτισμική στάση με μακροχρόνιες ρίζες, που αξίζει οι ταγοί της εξουσίας να τη λάβουν υπόψη τους.
Υπάρχει πληθώρα ιστορικών παραδειγμάτων που μαρτυρούν ότι ο Έλληνας στο συλλογικό επίπεδο εξεγείρεται όταν τίθενται εν κινδύνω τα ιερά και όσια τα οποία πρεσβεύει. Ακόμα και στα χρόνια της κρίσης, το πλειοψηφικό ΟΧΙ του ελληνικού λαού στο δημοψήφισμα του 2015, όταν εκλήθη να πει τη γνώμη του για το σχέδιο συμφωνίας των τριών θεσμών, δεν πήγασε από ορθολογική σκέψη, αλλά από την προσβολή της εθνικής του αξιοπρέπειας, όπως την φαντασιωνόταν. Το ίδιο και οι μαζικές αντιδράσεις για τη Συμφωνία των Πρεσπών. Δεν μέτρησε το οικονομικό όφελος, παρά ο περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας.
Η συλλογική μας στάση στον Έβρο, αλλά και στον κορωνοϊό έρχεται να επιβεβαιώσει πως ο Έλληνας, όταν απαιτείται να υπερασπιστεί υψηλούς σκοπούς, συσπειρώνεται και δρα με πνεύμα ομοψυχίας, ανεξαρτήτως κόστους.
Αντιμέτωπος με τον κορωνοϊό, ο ελληνικός λαός στην πλειονότητά του κατάλαβε ότι δεν πρόκειται για κάτι προσωρινό, αλλά για έναν κίνδυνο που έρχεται να συντρίψει την ανθρωπότητα αφ’ ης στιγμής η βούλησή της για την υποταγή της φύσης στα ανθρώπινα κελεύσματα ξεπέρασε τα όρια της κοσμικής τάξης.
Ο ελληνικός πολιτισμός ξέρει από ύβρι, και αυτή τη στιγμή κατανόησε πως η ύβρις που ο πολιτισμός μας επί αιώνες διαπράττει, επιφέρει τη νέμεση. Ζητά την πληρωμή του θανάτου για τη συνέχεια της ζωής. Όταν άλλοι λαοί, υπερόπτες εμπρός στην τεχνολογική και οικονομική τους παντοδυναμία, αψήφησαν τα μηνύματα, ο Έλληνας τα λογάριασε και ετοιμάστηκε να υπερασπιστεί τη ζωή, την υπέρτατη αξία.
Χωρίς δισταγμό υπέκυψε στον εγκλεισμό αυτός ο εξωστρεφής και ατίθασος, αποδεικνύοντας πως δεν έχουν εντός του πλήρως ακυρωθεί τα ψήγματα ενός πολιτισμού που του μιλούσε επί αιώνες για την εσωτερική του ελευθερία. Το φιλότιμο, το οποίο η πολιτεία επαίνεσε ότι επέδειξε, δεν είναι φιλότιμο για απόσπαση επαίνων από τρίτους, είναι η τιμή που επιφυλάσσει στο αγαθό της ζωής, όπως ο διαχρονικός του βίος τον έχει διδάξει.
Σε συνηγορία των παραπάνω, ας σημειωθεί πως ο ελληνικός λαός με τη στάση του απέναντι στην πανδημία απέδειξε πως είναι έτοιμος να πειθαρχεί όχι σε θεσμούς εξουσίας που έχουν γραφειοκρατικοποιηθεί ακυρώνοντας μέσα στην τυπικότητα των διαδικασιών το ηθικό τους βάρος, αλλά σε πολιτειακές αρχές των οποίων ο λόγος είναι ειλικρινής και περίφροντις. Και τέτοιος είναι ο λόγος της επιτροπής των επιστημόνων του Υπουργείου Υγείας που ηγούνται στον αγώνα με επικεφαλής τον Σωτήρη Τσιόδρα. Ο ελληνικός λαός δεν γνωρίζει όλα τα μέλη της επιτροπής. Γνωρίζει όμως έναν σεμνό άνθρωπο που του μιλά εξ ονόματος τους, με το κύρος όχι απλώς της επιστήμης, αλλά της σοφίας που η ζωή του δίδαξε.
Εν ολίγοις, στην προκειμένη περίπτωση ο Έλληνας ακούει με προσοχή όχι έναν πολιτικό, ούτε έναν επιστήμονα, αλλά έναν πνευματικό άνθρωπο όπως τον σμίλευσε η παράδοσή του και με τον λόγο αυτού του σώφρονα ανθρώπου συντάσσεται.
*Η Ιωάννα Τσιβάκου είναι ομότιμη καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ το βιβλίο της «Συναίσθημα και Ορθολογικότητα, η ελληνική εμπειρία».