«Μετά την ήττα της Αριστεράς στον τραγικό Εμφύλιο πόλεμο, τη στιγμή της μεγάλης κατάρρευσης, όταν πολλοί πίστεψαν ότι όλα έχουν χαθεί, η ΕΔΑ κατάφερε να ανασυγκροτήσει την ελληνική Αριστερά και να την καταστήσει βασικό παράγοντα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, επιδιώκοντας όχι μονάχα τη δημοκρατική στροφή, αλλά και παλεύοντας ενάντια στις δυνάμεις της Δεξιάς, τους διμέτωπους του Κέντρου και τους πατερναλισμούς του Πολιτικού Γραφείου του KKE». Με αυτήν τη φράση συνόψισε ο πρόεδρος του ΣΥΝίκος Κωνσταντόπουλος την πορεία και δράση της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς, την περασμένη Δευτέρα 21 Ιανουαρίου στο θέατρο «Ακροπόλ» κατά την εκδήλωση για τα 50 χρόνια από την ίδρυσή της.
Πράγματι, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η ΕΔΑ από την ίδρυσή της στις 2 Αυγούστου 1951 μέχρι και την ουσιαστική διάλυσή της στις 21 Απριλίου 1967 κινήθηκε «μεταξύ σφύρας και άκμονος». Τοποθετημένη πάνω στον άκμονα του KKE εδέχετο τα κτυπήματα του κράτους των νικητών του Εμφυλίου, σε ένα διεθνές περιβάλλον Ψυχρού Πολέμου, το οποίο ευνοούσε την ανάπτυξη – και στις δύο πλευρές του διαιρεμένου κόσμου – της μέχρι θανάτου αυθαιρεσίας.
Κανείς σήμερα δεν είναι πια σε θέση να αμφισβητήσει στα σοβαρά ότι η ΕΔΑ συγκροτήθηκε χάρις στα γενναία δοσήματα -πολιτικά, στελεχικά, αγωνιστικά και μαζικά- του τότε εκτός νόμου KKE. O τότε ισχυρισμός των πολιτικών της αντιπάλων, των αρχών Ασφαλείας και των δικαστών του μετεμφυλιακού καθεστώτος ότι αποτελεί «υποκατάστατον του Κάππα Κάππα Εψιλον» δεν απέχει από την πραγματικότητα. Αν αυτή είναι η αλήθεια, άλλο τόσο είναι αληθές ότι η ΕΔΑ μέσα από τη δράση και εξέλιξή της, μέσα από τις επιτυχίες της προσπάθησε -όσο της επέτρεψαν οι εκ δεξιών της κάθε είδους διώκτες της και οι εξ αριστερών κλειδοκράτορές της- να αυτονομηθεί, πολιτικά και οργανωτικά, χωρίς όμως να το καταφέρει σε καθοριστικό βαθμό.
Ωστόσο, η ΕΔΑ του Γιάννη Πασσαλίδη, του Στέφανου Σαράφη, του Μιχάλη Κύρκου, του Ηλία Ηλιού, του Σταύρου Ηλιόπουλου, του Αντώνη Μπριλλάκη, του Λεωνίδα Κύρκου, του Μανώλη Γλέζου, του Μπάμπη Δρακόπουλου, του Σπύρου Λιναρδάτου, του Πότη Παρασκευόπουλου. Και βεβαίως, του Γιάννη Ρίτσου, του Μίκη Θεοδωράκη, του Μανόλη Αναγνωστάκη, του Κώστα Βάρναλη, του Κώστα Κουλουφάκου. Και ασφαλώς των Λαμπράκηδων και της σταθερά υπολογίσιμης εκλογικής της δύναμης, που το 1958 έκανε πολλούς να τρομάξουν, αυτή η ΕΔΑ, πέτυχε -μεταξύ άλλων- αυτά που υπογράμμισε, κατά την ομιλία του στην εκδήλωση, ο πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας Κώστας Καραμανλής: «Ανοιξε νέους δρόμους. Δίδαξε μετριοπάθεια και ήθος. Εδωσε πολλά και πήρε λίγα». Μάλιστα, ο Κώστας Καραμανλής δεν δίστασε να προσθέσει: «H προσφορά και το ήθος κορυφαίων στελεχών της αποτέλεσε και αποτελεί ακόμη φωτεινό παράδειγμα στις σελίδες της νεότερης πολιτικής ιστορίας μας. Ηταν κυρίως άνθρωποι που θέλησαν να δώσουν και όχι να πάρουν. Και αυτό -σημείωσε ο Κώστας Καραμανλής- δεν μπορεί ούτε να λησμονείται ούτε να υποβαθμίζεται».
Από το βουνό στη Βουλή
Οταν στις 2 Αυγούστου 1951 ιδρύεται η ΕΔΑ, σε απρόσιτες ορεινές περιοχές επιζούν ελάχιστοι αντάρτες καταδιωκόμενοι από τον Εθνικό Στρατό. Σε αυτά τα υπολείμματα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος, που ένα ένα πέφτουν στις παγίδες των αποσπασμάτων, αντανακλάται κατά τρόπο δραματικό η εξαθλίωση ενός κάποτε ισχυρού κινήματος.
Εχουν συμπληρωθεί δύο χρόνια από τη στρατιωτική και πολιτική ήττα του KKE. H κύρια μάζα των αγροτών – μαχητών του ΔΣΕ έχει μεταφερθεί στις λαϊκές δημοκρατίες και τη Σοβιετική Ενωση.
Οι κομμουνιστές των αστικών κέντρων, που δεν είναι φυλακισμένοι ή εκτοπισμένοι, ζουν σε ένα πολιτικά ασφυκτικό περιβάλλον.
Ολοι οι Ελληνες, νικητές και ηττημένοι -με την εξαίρεση εκείνων που πλούτισαν κατά την Κατοχή ή εκείνων που ροκανίζουν την άφθονη αμερικανική βοήθεια και προκαλούν τους μύδρους των στελεχών της αμερικανικής αποστολής- πασχίζουν να αποκαταστήσουν τις ζημιές που επεσώρευσε η πολεμική θύελλα.
Χιλιάδες οικογενειών «δεξιές» και «αριστερές» μετρούν τους νεκρούς τους, αλλά ταυτόχρονα αγωνίζονται για να κάνουν τη ζωή τους καλύτερη. Το μέσο κατά κεφαλήν ετήσιο εισόδημα από 80 δολάρια που ήταν πριν από τον πόλεμο έχει ανέλθει το 1951 στα 112, καθώς το «σχέδιο Μάρσαλ» εμπλουτίζει τον εξασθενημένο οργανισμό της μη κομμουνιστικής Ευρώπης.
Η ανάγκη δικαιότερης κατανομής του πλούτου τονίζεται από τους εν Ελλάδι Αμερικανούς αξιωματούχους, οι οποίοι στην απληστία των κατεχόντων διαβλέπουν τον κίνδυνο ρηγμάτων στο πολιτικό και κοινωνικό οικοδόμημα, που με τη δική τους συμβολή έχει αναγερθεί. Γι’ αυτό και προκρίνουν τη συγκρότηση μιας κυβέρνησης, που εκτός από τη σαφή και χωρίς συμφιλιωτικές παρεκκλίσεις αντικομμουνιστική πολιτική της, θα βασίζεται σ’ ένα ευρύ και συμπαγές τμήμα του εκλογικού σώματος, ώστε να καταφέρει να διαχειριστεί με επάρκεια τις κοινωνικές αντιθέσεις. Κομματικός φορέας αυτής της επιλογής είναι ο Ελληνικός Συναγερμός του στρατάρχη Παπάγου, ο οποίος ιδρύεται 4 ημέρες μετά την ΕΔΑ, στις 6 Αυγούστου 1951.
H «προϊστορία»
Η ΕΔΑ δεν ήταν ο πρώτος κομματικός σχηματισμός που το KKE επιχείρησε να συγκροτήσει μετά το 1949. Ηδη, από το τέλος της χρονιάς εκείνης, ο Νίκος Πλουμπίδης, ηγούμενος του παράνομου μηχανισμού του στην Αθήνα αρχίζει τις προσπάθειες για μια τέτοια λύση, τις οποίες καθιστούσε δυσχερείς όχι μόνο η διωκτική ικανότητα των αρχών Ασφαλείας και ο θρίαμβος των νικητών, αλλά και η ίδια η γραμμή του KKE, ή μάλλον ένα στοιχείο της, όπως το διατύπωσε ο Νίκος Ζαχαριάδης στις 8 Οκτωβρίου 1949 στην 6η Ολομέλεια της K.E. στο Μπουρέλι της Αλβανίας. Είχε πει ο Ζαχαριάδης: «[…] οι κύριες δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού, παρά τη μοναρχοφασιστική επιτυχία στο Βίτσι και στο Γράμμο, παραμένουν άθικτες και με το όπλο παρά πόδα».
Το σύνθημα «με το όπλο παρά πόδα» συντηρεί την πολιτική απομόνωση της Αριστεράς και δίνει πολιτικά όπλα στις διωκτικές και δικαστικές Αρχές, αν και τον Φεβρουάριο του 1950 αίρεται ο στρατιωτικός νόμος.
Παρ’ όλα αυτά, με τις προσπάθειες και του KKE, ιδρύεται στις 2 Φεβρουαρίου 1950 η «Δημοκρατική Παράταξη» από τρία μικρά προσωποπαγή κεντροαριστερά κόμματα και στις εκλογές του Μαρτίου 1950 το Κομμουνιστικό Κόμμα πριμοδοτεί τον Ιωάννη Σοφιανόπουλο, τον Νεόκοσμο Γρηγοριάδη και άλλους. Ωστόσο, η «Δημοκρατική Παράταξη» αποδεικνύεται θνησιγενής, καθώς το KKE δεν την ελέγχει ικανοποιητικά και τη διαλύει. Από την άλλη πλευρά όμως, βελτιώνονται οι συνθήκες για επανάληψη παρομοίου εγχειρήματος, καθώς η εκλογική νίκη των κεντρώων κομμάτων -μεταξύ των οποίων η ΕΠΕΚ του Πλαστήρα που επαγγέλλεται μια πολιτική επιείκιας- δημιουργεί τις προοπτικές ενός ανοίγματος προς τους ηττημένους.
Το KKE αρπάζει την ευκαιρία. Το επόμενο σχήμα, για τη συγκρότηση του οποίου εργάζεται μέχρι τη σύλληψή του (20 Δεκεμβρίου 1950), ο Νίκος Μπελογιάννης, είναι ο «Δημοκρατικός Συναγερμός» μέσω του οποίου το KKE σημειώνει εμφανείς επιτυχίες στα μεγάλα αστικά κέντρα κατά τις δημοτικές εκλογές του Απριλίου 1951. H ώρα για την ίδρυση ενός νέου κομματικού φορέα της Αριστεράς φθάνει. Στο προσκήνιο, η πρωτοβουλία ανήκει στον αρχηγό του μικρού Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας Γιάννη Πασσαλίδη. Στην πραγματικότητα όμως την πρωτοβουλία την έχει το KKE με νόμιμο όργανο τον «Δημοκρατικό Συναγερμό» και παράνομο διαπραγματευτή τον Νίκο Πλουμπίδη. Επειτα από πολλές αντιρρήσεις των μικρών κεντροαριστερών κομμάτων που συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις, στις 2 Αυγούστου 1951, ιδρύεται η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά ως συνασπισμός κομμάτων με πρόεδρο τον Πασσαλίδη, ενώ εκδίδεται και «H Αυγή».
Νέες βουλευτικές εκλογές ορίζονται για τις 9 Σεπτεμβρίου και το πρώτο μεγάλο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει ο νεοπαγής σχηματισμός είναι η απαίτηση του KKE να ενταχθούν στα ψηφοδέλτιά του ο Νίκος Μπελογιάννης και ο καταζητούμενος Νίκος Πλουμπίδης, των οποίων η θανατική καταδίκη και η εκτέλεσή της είναι περισσότερο από σίγουρες καθώς κατηγορούνται για «κατασκοπεία». O Πασσαλίδης αρνείται και αποδέχεται μόνο την υποψηφιότητα εκτοπισμένων μεταξύ των οποίων οι Στέφανος Σαράφης, Ηλίας Ηλιού και Μανώλης Γλέζος, που όμως η εκλογή τους ακυρώθηκε από το εκλογοδικείο.
Στις εκλογές, κατά τις οποίες πλειοψήφισαν ως σύνολο και πάλι τα κεντρώα κόμματα, η ΕΔΑ έλαβε το 10,6% των ψήφων και 10 έδρες.
Η άρνηση της ηγεσίας της να δεχθεί τις υποψηφιότητες Μπελογιάννη και Πλουμπίδη, η αποδοχή υποψηφιότητας των εκτοπισμένων και το 10,6% στις εκλογές με τις 10 μόνον έδρες σηματοδότησαν τη μέχρι το 1967 πορεία της, καθώς σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα κινήθηκε ανάμεσα στα «όχι» και τα «ναι» έναντι του KKE, με μια σχετικά σταθερή εκλογική δύναμη -με την «εκπληκτική» εξαίρεση του 24,4% και τις 79 έδρες που την ανέδειξαν αξιωματική αντιπολίτευση το 1958- την οποία όμως φαλκίδευαν τα εκλογικά συστήματα, περιορίζοντας την κοινοβουλευτική της δύναμη ή εκμηδενίζοντάς την, όπως το 1952.
H «νομιμοποίησή» της
Η χάρις στο πλειοψηφικό σύστημα εκμηδένιση της κοινοβουλευτικής δύναμής της δεν στάθηκε ικανή να διαλύσει την ΕΔΑ, η οποία βασιζόταν στη συμπαγή μάζα των κομμουνιστών. Αντιθέτως, το εκλογικό αποτέλεσμα που έφερε θριαμβευτή τον Παπάγο διέλυσε το Κέντρο και το έθεσε εκτός κυβερνητικής εξουσίας για 11 συναπτά έτη. H μη διάλυση της ΕΔΑ και η δράση της στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο την κατέστησαν υπολογίσιμη δύναμη, ώστε το 1956 -μετά την ίδρυση στις 4 Ιανουαρίου, της EPE από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή- να έχει την πολιτική άνεση να συζητεί συνεργασία με τον Σπύρο Μαρκεζίνη και εν τέλει να προχωρήσει σε συνεργασία εκλογική, αλλά όχι και κυβερνητική, με το Δημοκρατικό Κέντρο του Γεωργίου Παπανδρέου και Σοφοκλή Βενιζέλου, σχηματίζοντας τη «Δημοκρατική Ενωση», η οποία στις εκλογές του Φεβρουαρίου πλειοψήφισε σε ψήφους, αλλά όχι και σε έδρες, αφού η EPE εξασφάλισε 165.
Αυτός ήταν ένας μεγάλος σταθμός για την ΕΔΑ, η οποία με τη συνεργασία της εξασφάλισε και την πολιτική της «νομιμοποίηση».
Από την «έκπληξη» του ’58 στο «τέλος» του ’67
H πολιτική «νομιμοποίηση» της ΕΔΑ συμπίπτει και με την διαμόρφωση ενός κλίματος επιείκειας έναντι της Αριστεράς, το οποίο έχει ήδη αρχίσει να διαμορφώνει ο Καραμανλής από τις πρώτες ημέρες της πρωθυπουργίας του, τον Οκτώβριο του 1955, καθώς θέτει οριστικά τέρμα στις εκτελέσεις κομμουνιστών καταδίκων χωρίς βεβαίως να χαλαρωθεί η διωκτική δράση των αρχών Ασφαλείας.
Οταν η ΕΔΑ κατέρχεται στις εκλογές του Μαΐου του 1958 σε συνεργασία με τον Ηλία Τσιριμώκο και άλλους παράγοντες της κεντροαριστεράς, η μετασταλινική ηγεσία στη Σοβιετική Ενωση οδηγεί στην ανατροπή, καθαίρεση και εξορία του Νίκου Ζαχαριάδη, στον οποίο οι διάδοχοί του -μιμούμενοι τον ίδιο- ρίχνουν το ανάθεμα και του φορτώνουν όλα τα «λάθη» του KKE χωρίς να διστάσουν να ισχυρισθούν ότι η πολιτική του συμβάδιζε εξ αντικειμένου με τις επιδιώξεις της… ΚΥΠ. H μεταζαχαριαδική εικόνα του KKE, σε συνδυασμό με τα ανοίγματα της σοβιετικής ηγεσίας, ευνοούν την ΕΔΑ και την καθιστούν ικανή να υπερκεράσει το παραπαίον Κέντρο και να αναδειχθεί σε αξιωματική αντιπολίτευση.
Η υπερκέραση ήταν ένα «θαύμα» που δεν επρόκειτο να επαναληφθεί. Και τούτο γιατί ο ανένδοτος αγώνας του 1961-1963, στον οποίο εξώθησε τον Γεώργιο Παπανδρέου ο Κώστας Μητσοτάκης σε συνδυασμό με την ανάδειξη της Ενωσης Κέντρου ως αξιωματικής αντιπολίτευσης, αφαίρεσε από την ΕΔΑ την πρωτοβουλία στον αντιπολιτευτικό χώρο. H Αριστερά δεν κατάφερε να την ανακτήσει ούτε μετά τη δολοφονία του βουλευτή της Γρηγόρη Λαμπράκη, τον Μάιο του 1963, καθώς ο Γεώργιος Παπανδρέου την ξεπέρασε σε καταγγελτική δεινότητα.
Η αποκατάσταση του διπόλου Δεξιά-Κέντρο δεν κατέστη δυνατόν να αμφισβητηθεί στην πράξη από την ΕΔΑ ούτε κατά τις μαχητικές διαδηλώσεις των Ιουλιανών του 1965, καθώς ο ακραίος πολιτικός λόγος του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου υπερκέρασε το κίνημα της «Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη», και την πρωτοπορία πολιτικών με τη σοφία του Ηλία Ηλιού και τις αγωνιστικές περγαμηνές και το σφρίγος του Λεωνίδα Κύρκου.
Η τελευταία προσπάθεια της ΕΔΑ να οδηγήσει σε μια συνεννόηση των αντιδεξιών πολιτικών δυνάμεων συμπεριλαμβανομένων των «Αποστατών» για την αποτροπή της καταφανώς επερχόμενης δικτατορίας δεν καρποφόρησε…
Το τέλος
Η εισβολή, την 21η Απριλίου 1967, οπλοφόρων στα γραφεία της οδού Αριστείδου, σήμανε και την ουσιαστική διάλυση της ΕΔΑ, ως κομματικού σχήματος, χωρίς, αντίθετα, να σημάνει την υποστολή της αγωνιστικής σημαίας των Εδαϊτών και των Λαμπράκηδων, αφού μέσα από αυτούς και χάρις στον Μίκη Θεοδωράκη διοργανώνεται ο πρώτος αντιδικτατορικός πυρήνας το Πάσχα, δηλαδή 10 ημέρες μετά το πραξικόπημα των συνταγματαρχών. Αλλά και στη συνέχεια, όταν μαζί με τους πραξικοπηματίες οι ένοπλες δυνάμεις και ποικίλες ομάδες συμφερόντων συγκρότησαν και διαμόρφωσαν το δικτατορικό καθεστώς ο κόσμος της ΕΔΑ δεν υστέρησε σε προσφορά αντιπολιτευτικής και αντιστασιακής δράσης.
Ωστόσο, η κυριαρχία στον χώρο της Αριστεράς του KKE και του τμήματός του που προέκυψε μετά τη διάσπαση του 1968 ως KKE Εσωτερικού έβαλε την ΕΔΑ στη γωνία. O ρόλος της ως υποκατάστατου του KKE έληξε με τη νομιμοποίησή του το 1974. Οι κομμουνιστές -όχι όλοι- εξετίμησαν ότι το αριστερό κίνημα δεν είχε πλέον ανάγκη την ΕΔΑ.
Σήμερα, στην ευρύτερη Αριστερά επανατίθεται, από πολλούς που «δικαιούνται διά να ομιλούν», το αίτημα της συζήτησης για την ΕΔΑ. Μια τέτοια συζήτηση όμως δεν θα πρέπει να εκφυλισθεί σ’ ένα ενδοαριστερό ξεκαθάρισμα λογαριασμών, αλλά ούτε και σε διαπαραταξιακή αντιπαράθεση εξυπηρέτησης πολωτικών αναγκών. Και βεβαίως δεν θα πρέπει να περιορισθεί στον μικρό ελληνικό ορίζοντα. H ΕΔΑ και οι εκ δεξιών και αριστερών αντίπαλοί της πρέπει να ενταχθούν στο διεθνές περιβάλλον του Ψυχρού Πολέμου με ειλικρίνεια και τόλμη.
