Είναι πολύ ευχάριστο το γεγονός πως στις φετινές πανελλήνιες εξετάσεις δόθηκαν θέματα που δεν απευθύνονταν στη μνήμη των υποψηφίων, αλλά απαιτούσαν κριτική σκέψη. «Η πρεμιέρα των εξετάσεων έδειξε ότι η «παπαγαλία» δεν θα είναι «κλειδί» επιτυχίας», όπως τονίσθηκε και στην «Κ» της 22ας Μαΐου 2002. Το πρόβλημα της «κριτικής σκέψης» απασχολεί τα τελευταία χρόνια τους παιδαγωγούς, που καταβάλλουν προσπάθεια να πείσουν τους δασκάλους, αλλά και τους εξεταστές, να αποφύγουν την παραδοσιακή νοοτροπία και να μη ζητούν από τους μαθητές προϊόντα μόνο της απομνημόνευσής τους. Πολύς λόγος γίνεται σήμερα για προσέγγιση της γνώσης με κριτική σκέψη, για γόνιμη σκέψη, για δημιουργική σκέψη, για διδακτικές προσεγγίσεις της κριτικής σκέψης, για διδακτικές τεχνικές για την καλλιέργεια κριτικής σκέψης κ.α. Τα παραπάνω τονίζονται πάντοτε με την ανάγκη ο μαθητής, αυριανός πολίτης του 21ου αιώνα, να είναι ικανός να αντιμετωπίζει το πλήθος των προβλημάτων, που θα συναντήσει και να βρίσκει πάντα τη λογική λύση. Η κριτική σκέψη -καθαρά ανώτερη διανοητική λειτουργία- εξετάζεται σήμερα σε συνδυασμό με τα πορίσματα των νευροεπιστημόνων, σύμφωνα με τα οποία η κινητήρια δύναμη μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο δεν είναι μόνο η νοημοσύνη, αλλά και το συναίσθημα. Στη λήψη αποφάσεων έχουμε συνεργασία νοημοσύνης και συναισθημάτων. Το συναίσθημα προηγείται της νοητικής λειτουργίας, γι’ αυτό ο σκεπτόμενος νους είναι πλήρης συναισθημάτων. Μέχρι τώρα υποστηρίζαμε πως «η λήψη των αποφάσεων» είναι μια παιδαγωγική αλήθεια. Τώρα συμπληρώνουμε την απαίτηση αυτή της παιδαγωγικής και ζητούμε τη συνενέργεια συναισθήματος και λογικής, για τη λήψη της σωστής απόφασης.
Σε όλα τα δοκίμια για την κριτική σκέψη γίνεται συχνή αναφορά στον Richard Paul, ο οποίος έχει καλύψει τη δεκαετία, που πέρασε με τις πρωτότυπες για το θέμα αυτό σκέψεις του. Κριτική σκέψη είναι το να σκέφτεσαι για το θέμα που σκέφτεσαι, τη στιγμή που σκέφτεσαι για να κάμεις τη σκέψη σου καλύτερη. Η κριτική σκέψη δεν είναι απλώς σκέψη, αλλά σκέψη που συνεπάγεται αυτοβελτίωση.
Οι διαστάσεις της κριτικής σκέψης προσδιορίζονται στο νοητικό χώρο. Δεν διδαχθήκαμε όμως πώς να αποτιμούμε τη σκέψη μας ή τη σκέψη των μαθητών μας, στο πλαίσιο της νόησης και του συναισθήματος. Αν θέλουμε να προαγάγουμε τη σκέψη των μαθητών μας δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε, όταν οι μαθητές μας σκέπτονται απλώς τα πράγματα, χωρίς να αναζητούν ενδείξεις και αποδείξεις, χωρίς να δικαιολογούν τα πράγματα αυτά. Συχνά οι δάσκαλοι δεν είναι ενήμεροι της διαφοράς αυτής. Πολλοί δάσκαλοι αφήνουν τους μαθητές τους να γράφουν ή να μιλούν με ευχέρεια και γλαφυρότητα. Και θεωρούν το γεγονός αυτό καλή σκέψη. Ετσι και αν ακόμα ο μαθητής παρουσιάζει σειρά γεγονότων, αυτό δε συνιστά σκέψη επί των πραγμάτων και αν ακόμα το παιδί με ζωηρότητα και ζωντάνια εκθέτει τα γεγονότα, πάλι αυτό δεν είναι καλή σκέψη. Οταν ο μαθητής εκφράζει απλώς συναισθηματικές του καταστάσεις, υποκειμενικές του θέσεις, χωρίς να αιτιολογεί τις απόψεις του, ή χωρίς να παρουσιάζει αποδείξεις για την αλήθεια τους, χωρίς να αναφέρεται σε πιθανές αντίθετες θέσεις, χωρίς να εκφράζει ποικιλία άλλων απόψεων, δεν σκέπτεται κριτικώς..
Στη διαδικασία της σκέψης ο κάθε άνθρωπος συνενώνει υπάρχοντα στοιχεία, αξιοποιεί τις δεξιότητες και ικανότητές του, στην προσπάθεια να λύσει κάποιο πρόβλημα. Αν δεν υπάρχει πρόβλημα δεν υπάρχει κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη, επειδή συνεπάγεται νοητική εργασία και συναισθηματική εγρήγορση επί ενός συγκεκριμένου θέματος και επειδή είναι το συνολικό προϊόν της πείρας μας, των ιδεών μας, της κοσμοθεωρίας μας, θεωρείται δημιουργία, μια παραγωγική εργασία, μια καινούργια γνώση, μια οικοδομή. Η κριτική σκέψη είναι, με λίγα λόγια, μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου και όταν η δημιουργία αυτή ενταχθεί στο γνωστικό μας πλούτο, αφομοιουμένη, θα είναι ένα επιπλέον όπλο στη διάθεσή μας, για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα.
Η κριτική σκέψη υποβοηθά στην επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους Κριτικός συνομιλητής είναι εκείνος ο οποίος προσπαθεί να συμβιβαστεί θετικώς ή αρνητικώς με το αντικείμενο κάθε συζήτησης… Ο άνθρωπος χωρίς κριτική σκέψη δεν είναι καλός ομιλητής, ούτε καλός αναγνώστης κειμένου. Ο καλός συνομιλητής ή αναγνώστης ή ακροατής, πρέπει την ίδια στιγμή που ενεργεί με τις ιδιότητες αυτές να λύνει κάποιο πρόβλημα επικοινωνίας και τότε πετυχαίνει την αποτελεσματική επικοινωνία. Επικοινωνία λοιπόν είναι πάντα μια συναλλαγή ανάμεσα τουλάχιστον σε δυο λογικά όντα. Στην ανάγνωση για παράδειγμα, υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στη λογική -συναισθηματική σκέψη του συγγραφέα και στη λογική- συναισθηματική σκέψη του αναγνώστη. Ο κριτικός αναγνώστης αναδομεί (και έτσι μεταφράζει) τη λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα, στη λογική και το συναίσθημά του. Τούτο συνεπάγεται ανώτερη πνευματική λειτουργία και το αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας είναι μια καινούργια παραγωγή. Ετσι για πρώτη φορά η λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα υπάρχουν μέσα στο νου και στο συναισθηματικό κόσμο του αναγνώστη.
Η κριτική σκέψη είναι επίσης απαραίτητη στη συνεργατική μάθηση. Χωρίς την κριτική σκέψη η συνεργατική μάθηση είναι μια ψευτομάθηση. Ο,τι ακούμε ή ό,τι διαβάζουμε πρέπει να τα θέτουμε στον έλεγχο της κριτικής σκέψης και να μη γινόμαστε θύματα των επιτηδείων απατεώνων ή των κερδοσκόπων διαφημιστών.
Τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του κόσμου στον οποίο θα εισέλθουν οι μαθητές μας είναι η συνεχώς αυξανόμενη αλλαγή σε όλες της περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και των κοινωνικών φαινομένων, ο πολλαπλασιασμός καθημερινώς των πληροφοριών, που γρήγορα θεωρούνται απαρχαιωμένες και η καθημερινή αναδόμηση, επανεξέταση και δοκιμασία των ιδεών. Στον κόσμο αυτό κανείς δεν μπορεί να ζήσει επιμένοντας στον πάγιο τρόπο τους σκέπτεσθαι, ο καθένας πρέπει συνεχώς να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις σκέψεις των άλλων και να πάρει ανάλογη θέση, ο καθένας οφείλει να σέβεται την ανάγκη για ακρίβεια, ορθότητα ακόμα και σχολαστικότητα στην αντιμετώπιση των παρουσιαζόμενων προβλημάτων και ο κάθε εργαζόμενος οφείλει να παρακολουθεί τις εξελίξεις της επιστήμης ή της τέχνης του και να τελειοποιείται εν όψει της συνεχούς αλλαγής της μορφής των επιστημών και των επαγγελμάτων. Τέτοιο πρόβλημα δεν συνάντησε ο άνθρωπος στη διάρκεια των χιλιετιών που πέρασαν. Η εκπαίδευση δεν είχε αντιμετωπίσει τέτοιο πρόβλημα ποτέ κατά το παρελθόν, να προπαρασκευάσει δηλ. τους μαθητές για μια τόσο δυναμική διακύμανση, για μια τέτοια αναταραχή, για ένα τέτοιο αναβρασμό, για μια τέτοια σύγχυση, για μια τέτοια αοριστία για το τι θα γίνει και για το τι θα κάμει ο καθένας εξαιτίας της απουσίας προβλεψιμότητας για το μέλλον. Το λειτούργημα του εκπαιδευτικού βρίσκεται μπροστά σε μια χωρίς προηγούμενο πρόκληση. Οι δάσκαλοι σήμερα καλούνται να κάμουν εκείνο το οποίο καμιά προηγούμενη γενιά εκπαιδευτικών δεν είχε κάμει. Ας ελπίσουμε πως οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων θα έχουν τη διορατικότητα και τη γενναιότητα να εννοήσουν τα πράγματα ως έχουν και να μεταρρυθμίσουν αναλόγως την όλη σχολική ζωή. Η κριτική σκέψη όμως πρέπει να είναι η καρδιά της καλώς εννοούμενης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, γιατί βρίσκεται στην καρδιά των αλλαγών του 21ου αιώνα.