Ενα μήνα μετά τις κυκλοφοριακές ρυθμίσεις στον κόμβο των Αμπελοκήπων, τα αποτελέσματα ήταν ήδη μετρήσιμα: Ο μέσος χρόνος διέλευσης των οχημάτων μειώθηκε κατά 5 λεπτά, με μέσο ημερήσιο κέρδος 10.000 ώρες με βάση τα οχήματα. Ενα χρόνο μετά την έκδοση της εγκυκλίου του υπουργείου Υγείας για την απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, ποια ήταν τα αποτελέσματα; Επίσημα στοιχεία δεν υπάρχουν, αλλά η δημοσιογραφική έρευνα αποκαλύπτει ότι η κατάσταση παραμένει απαράλλακτη. Πριν από τρεις μήνες εφαρμόστηκε και στη χώρα μας το μέτρο της αναγραφής στα πακέτα των τσιγάρων σκληρών προειδοποιήσεων για τις βλαβερές συνέπειες του καπνού μέσα σε πένθιμο πλαίσιο. Ποια ήταν η αποτελεσματικότητα του νέου μέτρου; Ούτε κι εδώ υπάρχουν αριθμητικά δεδομένα, αλλά ο περιπτεράς μου με διαβεβαιώνει ότι εξακολουθεί να πουλάει όσα πακέτα τσιγάρων πουλούσε και πριν.
Από τον Τύπο πληροφορούμαστε, άλλωστε, ότι κυκλοφορούν ήδη ευφυή αυτοκόλλητα με τα οποία οι καπνιστές καλύπτουν τις αυστηρές προειδοποιήσεις, καθώς και καλαίσθητες θήκες μέσα στις οποίες κρύβουν τα πακέτα με τις ενοχλητικές επιγραφές. Την ίδια στιγμή, τεράστιες διαφημίσεις σε ψηλά κτίρια και σ’ ολόκληρη την επιφάνεια του αμαξώματος δημόσιων μέσων συγκοινωνίας προτρέπουν το κοινό στο κάπνισμα.
Ανισος ο «πόλεμος του καπνού»
Είναι, πράγματι, θλιβερό να διαπιστώνει κανείς το πόσο άνισος είναι ο αγώνας ανάμεσα στις υπηρεσίες υγείας και τις καπνοβιομηχανίες σ’ αυτό που έχει εύστοχα χαρακτηριστεί ως «ο πόλεμος του καπνού». Τα τελευταία πενήντα χρόνια, οι υπηρεσίες υγείας έχουν στα χέρια τους ένα πολύ ισχυρό όπλο: την απόδειξη ότι χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν κάθε μέρα από το κάπνισμα. Δυστυχώς δεν έχουν κατορθώσει να το αξιοποιήσουν επαρκώς, παρά το γεγονός ότι όπως έχουν υπολογίσει οι στατιστικολόγοι, η χρηματοδότηση παρεμβάσεων για τη διακοπή του καπνίσματος αποτελεί ένα εξαιρετικά αποδοτικό, σε σχέση με το κόστος, μέσο βελτίωσης της δημόσιας υγείας και αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης.
Απ’ την πλευρά τους, οι καπνοβιομηχανίες διαθέτουν το ισχυρό κίνητρο του κέρδους και, επιπλέον, την τεχνική της προώθησης προϊόντων (το περίφημο marketing). Ετσι, έχοντας απέναντι έναν αντίπαλο που εφαρμόζει περίπου ερασιτεχνικές μεθόδους, άριστοι επαγγελματίες οι ίδιες κατορθώνουν να κερδίζουν μάχες, επιλέγοντας κάθε τόσο μεθοδικά τους καινούργιους τους στόχους.
Από την εποχή του Ιακώβου Α΄ της Αγγλίας τα απαγορευτικά μέτρα δεν πρόσφεραν καμιά υπηρεσία στην περιστολή της συνήθειας του καπνίσματος. Το πόσο ατελέσφορα είναι, άλλωστε, τα περιοριστικά μέτρα στις συνήθειες του κοινού γενικά έχει αποδειχθεί ιστορικά από την ποτοαπαγόρευση. Φυσικά, στην Αμερική το κοινό καπνίζει σήμερα πολύ λιγότερο από όσο στο παρελθόν. Εκεί, όμως, ασκήθηκε τρομερή πίεση από τους μη καπνιστές, που διεκδίκησαν το δικαίωμα της προστασίας τους από το παθητικό κάπνισμα. Στη χώρα μας, όπου τα 45% του πληθυσμού καπνίζουν, ο δε παραβάτης αντιμετωπίζεται με συμπάθεια από το κοινό (ποιος Αμερικανός θα τολμούσε ποτέ να διανοηθεί να προειδοποιήσει με τα φώτα τούς απέναντι οδηγούς για την παρουσία Τροχαίας στην επόμενη στροφή του δρόμου!) μια τέτοια προοπτική μοιάζει εκ των προτέρων καταδικασμένη.
Τηλε-κάπνισμα άνευ λόγου
Το 1987, έπειτα από κοινοτική οδηγία, απαγορεύθηκε η διαφήμιση τσιγάρων από την τηλεόραση και στη χώρα μας. Θεωρητικά υπήρξε ένα πολύ θετικό μέτρο. Η αποτελεσματικότητά του, όμως, εξουδετερώθηκε από το γεγονός ότι το κάπνισμα εξακολουθεί να προβάλλεται κατά σύστημα από το κανονικό πρόγραμμα των τηλεοπτικών σταθμών. Οι επικοινωνιολόγοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι η έμμεση διαφήμιση (η καλούμενη «γκρίζα») έχει μεγαλύτερη διεισδυτικότητα από όσο η άμεση. Στις περισσότερες τηλεοπτικές σειρές οι ηθοποιοί καπνίζουν, ακόμα και όταν το κάπνισμα δεν δικαιολογείται από το σενάριο. Θα μπορούσε, δηλαδή, να κατανοήσει κάποιος τους λόγους για τους οποίους καπνίζει ένας ιδιωτικός ντετέκτιβ σε ένα φιλμ νουάρ ή ένας χρεοκοπημένος έμπορος σε μια κοινωνική ταινία, αλλά είναι τελείως ακατανόητοι οι λόγοι που οδηγούν τους σεναριογράφους ή τους σκηνοθέτες να βάζουν τους ηθοποιούς να καπνίζουν σε μια συνηθισμένη οικογενειακή σειρά. Μερικές φορές, μάλιστα, ο ηθοποιός καπνίζει τόσο θεριακλήδικα, ώστε να δημιουργείται στον θεατή η υποψία ότι το κάνει αυτό με δική του πρωτοβουλία, επειδή απλούστατα δεν μπορεί να στερηθεί το τσιγάρο ούτε κατά τη διάρκεια του γυρίσματος.
Παρόμοια σκέψη γεννιέται στον θεατή και όταν σε εκπομπές διαλόγου βλέπει γνωστή δημοσιογράφο να εκθέτει τις απόψεις της πίσω από τα δαχτυλίδια που δημιουργεί ο καπνός του τσιγάρου της. Η ίδια δηλώνει ότι «η αλήθεια είναι ότι το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία» και ότι δεν συνιστά σε κανένα το τσιγάρο. Είναι, ωστόσο, περίεργο πώς, ενώ προφανώς γνωρίζει πολύ καλά τη δύναμη των μέσων μαζικής ενημέρωσης, δεν αντιλαμβάνεται την αντίφαση ανάμεσα σ’ αυτήν τη δήλωση και στο πρότυπο που με τη στάση της προτείνει.
Στόχος οι νέοι 12-17 ετών
Η Αμερική καπνίζει σήμερα λιγότερο από όσο στο παρελθόν. Εν τούτοις, στις ΗΠΑ, κάθε μέρα, περίπου 2.050 έφηβοι (ηλικίας 12-17 ετών) αρχίζουν το κάπνισμα και περίπου το ένα τρίτο απ’ αυτούς θα πεθάνουν πρόωρα εξ αιτίας του καπνίσματος. Αυτή είναι η νέα ομάδα-στόχος (target group στη γλώσσα του marketing) των καπνοβιομηχανιών. Σε μια πολύ καλά σχεδιασμένη μελέτη που δημοσιεύθηκε πριν από λίγους μήνες σε ένα από τα παγκοσμίως εγκυρότερα ιατρικά περιοδικά, η έναρξη του καπνίσματος από εφήβους 10-14 ετών αποδόθηκε, σε ποσοστό 52%, στην παρακολούθηση κινηματογραφικών ταινιών που περιείχαν σκηνές με κάπνισμα. Η επίδραση αυτή είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη (34%) που έχει διαπιστωθεί ότι ασκείται από τη διαφήμιση προϊόντων καπνού. Αυτό είναι κάτι που οι καπνοβιομηχανίες γνωρίζουν πολύ καλά εδώ και δεκαετίες: η υποσυνείδητη επίδραση ενός δημοφιλούς ηθοποιού που καπνίζει είναι ισχυρότερη από την επίδραση της ανοιχτής διαφήμισης τσιγάρων. Το κάπνισμα στις ταινίες σχεδόν τριπλασιάζει τον σχετικό κίνδυνο του να αρχίσει ένας έφηβος να καπνίζει, και ο κίνδυνος αυτός είναι μεγαλύτερος για τα παιδιά των οποίων οι γονείς δεν καπνίζουν.
Προειδοποιητικό σήμα
Αυτά είναι τα άσχημα νέα. Τα καλά νέα, σύμφωνα με τους συγγραφείς της μελέτης, είναι ότι ο περιορισμός του καπνίσματος στις ταινίες θα ελαττώσει την επίδρασή τους στην έναρξη του καπνίσματος από εφήβους. Οπως προτείνει ένα άρθρο σύνταξης του περιοδικού στο οποίο δημοσιεύεται η μελέτη, αυτός ο στόχος μπορεί εύκολα να επιτευχθεί με ειδική σήμανση των κινηματογραφικών ταινιών που περιέχουν κάπνισμα, ανάλογη με τη σήμανση που γίνεται στις «ταινίες για ενηλίκους» ή τις ταινίες που χαρακτηρίζονται ως «ακατάλληλες για παιδιά κάτω των 17 ετών χωρίς γονική συναίνεση». Ο,τι ισχύει για τις κινηματογραφικές ταινίες ισχύει προφανώς και για τις εκπομπές της τηλεόρασης. Να, λοιπόν, μια πρόταση για το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης. Αν το μέτρο του ειδικού χαρακτηρισμού των τηλεοπτικών προγραμμάτων που περιέχουν κάπνισμα υιοθετηθεί, υπάρχει η τεκμηριωμένη προσδοκία ότι θα αποβεί κατά πολύ πιο αποτελεσματικό από την απαγόρευση του καπνίσματος στα εστιατόρια και τις καφετέριες ή τις ζοφερές επιγραφές στα πακέτα των τσιγάρων. Και επιπλέον, δεν θα προκαλέσει την αντίδραση των καπνιστών με διακηρύξεις εναντίον της καταστολής και αναφορές στον Σαρτρ και την «Καζαμπλάνκα». Γιατί, σε τελική ανάλυση, ένα τέτοιο μέτρο δεν θα έχει στόχο τούς «κατ’ επιλογήν και συνειδητοποιημένους» καπνιστές, αλλά τα νέα παιδιά που καθήκον όλων μας είναι να προστατεύσουμε.
(1) O Θ. Δ. Μουντοκαλάκης είναι καθηγητής Παθολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.