Το Πανεπιστήμιο είναι η μέγιστη αξία τους. H οικογένεια, το σημαντικότερο κεφάλαιο της ζωής τους. Οι φίλοι και οι παρέες το οξυγόνο τους. Και μέσα σ’ αυτόν τον κλειστό κύκλο δραστηριοτήτων, σχολείο – σπίτι – παρέες, αισθάνονται ασφαλείς και ευτυχείς. Τίποτα δεν τους διασπά, τίποτα δεν τους απασχολεί πολύ έντονα, παρά μόνο η ανεργία και η ποιότητα της εκπαίδευσής τους. Μάλλον ανώριμοι, υπερπροστατευμένοι, αδιάφοροι για την πολιτική, αποστασιοποιημένοι από τα ευρύτερα κοινωνικά προβλήματα, δύσπιστοι με τους θεσμούς, υπολογίζουν πρώτα απ’ όλα στην αγάπη και δίνουν πολύ χρόνο στις διαπροσωπικές σχέσεις και την ψυχαγωγία τους. Αλλά δεν φροντίζουν ιδιαίτερα την υγεία τους -καπνίζουν πολύ, πίνουν, δεν διατρέφονται σωστά, δεν οδηγούν με ασφάλεια. Είναι οι Ελληνες νέοι 15 με 30 ετών, σύμφωνα με την έκθεση για τους νέους 2003, την οποία ολοκλήρωσε το Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτιστικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης του Πανεπιστημίου Αιγαίου για λογαριασμό της γ.γ. Νέας Γενιάς και του υπουργείου Παιδείας, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή κ. Σωτήρη Χτούρη και με αναπληρωτή επιστημονική υπεύθυνο την επ. καθηγήτρια κ. Αναστασία Ζήση.
Οι Ελληνες νέοι δεν είναι πραγματικά ενήλικοι όταν ενηλικιώνονται ηλικιακά, λέει η έκθεση, η οποία βασίζεται σε έρευνα νεολαίας που πραγματοποιήθηκε σε όλη την Ελλάδα τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 2003 και σε πλήθος επίσημων στατιστικών στοιχείων. Μένουν στο σπίτι με τους γονείς τους, καμιά φορά και μετά τα τριάντα τους χρόνια, αφού δείχνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη διαδικασία της εκπαίδευσης και τη μελλοντική καριέρα τους και λιγότερο για τα προβλήματα του άμεσου βιοπορισμού. H οικογένεια είναι εκεί και τους στηρίζει. Κι αν αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες, αυτό τη «δένει» ακόμη περισσότερο -η οικονομική ανασφάλεια οδηγεί την πυρηνική οικογένεια σε μια αμυντική στάση αυτοπροστασίας.
Ετσι, ανάμεσα στον βιωματικό κόσμο των νέων και τον δημόσιο χώρο μεσολαβεί ένα χάσμα, που συντηρείται από την έντονη δυσπιστία τους απέναντι στους θεσμούς και την αυθεντία των ειδικών. Σύμφωνα με τους ερευνητές (στην ομάδα συμμετείχαν οι δόκτορες Στρ. Παπάνης, K. Ρόντος, M. Δεσινιώτη, Φλ. Τζελέπογλου, N. Ναγόπουλος και η φοιτήτρια M. Δήμου) οι Ελληνες νέοι δεν έχουν βρει τον τρόπο να συνδεθούν με την ευρύτερη κοινωνία και την πολιτική. Δεν ασχολούνται με τα κοινά, δεν έχουν ιδιαίτερες σχέσεις με την κοινότητα, δεν περιμένουν βοήθεια από τους δημόσιους θεσμούς. Εντυπωσιακή είναι η απουσία τους από συλλόγους, κοινωνικούς φορείς, πολιτικές δραστηριότητες.
Ελληνες νέοι 2004: ο μεγάλος «άγνωστος X» για την πολιτική και την οικονομία.
Μεγάλα ποσοστά ανεργίας
Οσο περνούν τα χρόνια τόσο και μικρότερο κομμάτι του ενεργού πληθυσμού αποτελούν οι ηλικίες 15-30. Και αυτό όχι μόνο λόγω μείωσης του νεανικού πληθυσμού, αλλά και λόγω της γενικότερης στροφής των νέων προς την εκπαίδευση. Αν οι νέοι ηλικίας 15-24 ετών αποτελούσαν το 2000 το 12,6% του εργατικού δυναμικού, το 2002 δεν ξεπερνούσαν το 10,6%, ενώ οι μεταξύ 25-29 μετά βίας άγγιζαν το 13%.
Η επέκταση του χρόνου εκπαίδευσης δημιουργεί για τους νέους καλύτερες ευκαιρίες απασχόλησης, αλλά και κινδύνους. Οσο περισσότερο μένουν κάτω από την προστατευτική σκέπη της οικογένειας τόσο πιο δύσκολο είναι να περάσουν από το σχολείο στη δουλειά. Και περνούν από την ανεργία στη μακροχρόνια ανεργία. Οι μισοί από τους ανέργους είναι νέοι. Οι ομάδες 20-24 και 25-29 ετών έχουν ποσοστά ανεργίας (25% και 16% αντίστοιχα), κατά πολύ υψηλότερα του μέσου εθνικού όρου (9%). Στο σύνολο των νέων το ποσοστό ανεργίας ξεπερνάει το 20% – στις γυναίκες το 30%.
Κίνδυνος περιθωριοποίησης
Το πρόβλημα αυτό δεν έχει τις ανάλογες κοινωνικές επιπτώσεις, γιατί οι άνεργοι νέοι στηρίζονται από την οικογένεια. Ομως, οι εισοδηματικές πιέσεις, τονίζουν οι ερευνητές, που υφίστανται τα νοικοκυριά, στο μέλλον θα δημιουργήσουν προβλήματα σ’ αυτόν τον ιστό προστασίας και οι νέοι μπορεί να οδηγηθούν στον κοινωνικό αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση. Για να αποφευχθεί αυτό, προτείνουν, θα έπρεπε η πολιτεία να στηρίζει το εισόδημα των νέων και το κόστος της εκπαίδευσής τους, να ενισχύει τις υπηρεσίες διαμεσολάβησης με την αγορά εργασίας, να διευρύνει τη διά βίου εκπαίδευση και να υποστηρίζει αποτελεσματικά τη δημιουργία επιχειρήσεων από νέους.
Τι επαγγέλματα κάνουν
Οι νέοι ηλικίας 20-24 ετών απασχολούνται κατά κύριο λόγο (28%) στην παροχή υπηρεσιών (ταξιδιωτικοί συνοδοί, φροντιστές, ξεναγοί, διαχειριστές, οικονόμοι, αρχιθαλαμηπόλοι, σερβιτόροι, πρακτικές νοσοκόμοι, κομμωτές, αισθητικοί, οικιακοί βοηθοί, πυροσβέστες, αστυνομικοί, μανεκέν, πωλητές), είναι σε σημαντικό ποσοστό (περίπου 19%) ειδικευμένοι τεχνίτες (οικοδομή, ορυχεία, μεταλλουργεία, βιομηχανία) και υπάλληλοι γραφείου (15,7%). Λογικό, αφού οι νέοι σ’ αυτήν την ηλικία δεν έχουν πάει στο πανεπιστήμιο ή δεν το έχουν τελειώσει ακόμη. Είναι εντυπωσιακό πόσο μικρή είναι η απασχόληση των νέων αυτής της ηλικίας στα γεωργικά επαγγέλματα. Οι μισοί από αυτούς είναι απόφοιτοι λυκείου. Το 15% είναι απόφοιτοι γυμνασίου και το 19,7% απόφοιτοι δημοτικού.
Οι νέοι ηλικίας 25-29 ετών εργάζονται ως επιστήμονες ή καλλιτέχνες (12%), σε τεχνολογικά επαγγέλματα (περίπου 11%) και ως στελέχη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα (6%). Το εντυπωσιακό είναι ότι δεν δουλεύουν πολλοί σε επιστημονικά επαγγέλματα, παρά τον μεγάλο αριθμό των φοιτούντων στα πανεπιστήμια. Οι νέοι ετεροαπασχολούνται – ένα σημαντικό πρόβλημα με κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις.
Πάντως, ο κύριος όγκος των εργαζόμενων νέων όλων των ηλικιών αποτελείται από αποφοίτους λυκείου, οι οποίοι μαζί με τους αποφοίτους γυμνασίου και δημοτικού αγγίζουν το 63%. Οι εργαζόμενοι νέοι πανεπιστημιακής εκπαίδευσης αποτελούν το 15,3% και τεχνολογικής εκπαίδευσης το 20%.
Οι άνεργοι
Ο μεγαλύτερος όγκος των άνεργων νέων είναι επίσης απόφοιτοι λυκείου (39,2%) και πτυχιούχοι τεχνολογικής εκπαίδευσης (17,3%).
Δουλειά βρίσκουν από φίλους και γνωστούς (24%), ως συνέχεια της εκπαίδευσης (23%) ή με ατομική προσπάθεια (17%). Γνωρίζουν τη σημασία της εκπαίδευσης, αλλά θεωρούν απαραίτητες και τις γνωριμίες. Γνωρίζουν λίγα για τα προγράμματα αντιμετώπισης της ανεργίας.
Το Πανεπιστήμιο δίνει κύρος…
Στην πρώτη θέση των προτεραιοτήτων και των αξιών τους οι νέοι βάζουν την ανώτατη μόρφωση. Κι αυτό λόγω της επίδρασης που έχει το επίπεδο εκπαίδευσης στην απασχόληση -το ποσοστό των ανέργων προέρχεται από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Το 21% των φοιτητών εργάζεται συστηματικά. Αρα η ιδιότητα του φοιτητή βοηθάει στην εύρεση εργασίας. Οσο πιο πολλούς τίτλους έχει κανείς, τόσο μικρότερος είναι ο κίνδυνος ανεργίας. Επίσης, το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης οδηγεί σε μεγαλύτερη ανεξαρτησία απέναντι στην οικογένεια, απέναντι στο «μέσον», αλλά και στο επίσημο σύστημα διαμεσολάβησης. Το μικρό ποσοστό νέων (3,8%) που βρήκε δουλειά μέσω ΟΑΕΔ είναι λυκειακής μόρφωσης. Επίσης, όσο πιο μορφωμένος είναι ο νέος τόσο πιο σημαντική θεωρεί την εκπαίδευση για τη σταδιοδρομία του. Ακόμη, όσο πιο μορφωμένος είναι κανείς τόσο περισσότερο συμμετέχει στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων μέσω συλλόγων ή της εθελοντικής εργασίας. Είναι μικρά τα ποσοστά τέτοιων δραστηριοτήτων στην Ελλάδα, αλλά αν κάποιοι ασχολούνται με τα κοινά είναι οι νέοι με μεταπτυχιακές σπουδές.
Είναι λογικό, λοιπόν, η συμμετοχή των νέων στην εκπαίδευση να αυξάνεται συνεχώς, με αποτέλεσμα να έχουμε ήδη ξεπεράσει τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ όσον αφορά τη συμμετοχή των νέων 15-21 ετών στις εκπαιδευτικές διαδικασίες.
Μεγάλη σχολική διαρροή
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι έχει σταματήσει η σχολική διαρροή. Ενα σημαντικό ποσοστό μαθητών συνεχίζει να διαρρέει από το εκπαιδευτικό σύστημα και να εισέρχεται στην αγορά εργασίας χωρίς προσόντα. Στην υποχρεωτική εκπαίδευση η διαρροή αγγίζει τον κοινοτικό μέσο όρο (11-15,5%), αλλά στις λίγο μεγαλύτερες ηλικίες εμφανίζεται ιδιαίτερα αυξημένη. Για παράδειγμα, στην ηλικία των 17, η εγκατάλειψη του σχολείου εκτιμάται στο 44,2% έναντι ενός κοινοτικού 16,3%.
Ενα σημαντικό ποσοστό φοιτητών εγκαταλείπει επίσης τις σπουδές του είτε γιατί πρέπει να δουλέψει είτε γιατί σπουδάζει σε άλλη πόλη και το κόστος διαβίωσής του είναι δυσβάσταχτο για την οικογένεια. Από τους 100.000 φοιτητές που ζουν σε πόλεις μακριά από τους γονείς τους, οι 16.000 εγκαταλείπουν τις σπουδές τους. O μέσος Ελληνας φοιτητής-εσωτερικός μετανάστης κοστίζει στην οικογένειά του 5.500-7.000 ευρώ τον χρόνο (560-600 τον μήνα) για σίτιση και φαγητό -μόνο ένα 8% μένει σε εστίες.
Κοινωνική ταυτότητα με βάση την οικογένεια
Το σημαντικότερο κεφάλαιο στη ζωή των νέων είναι η οικογένεια. Μαζί με την εκπαίδευση, αποτελεί τη σημαντικότερη αξία τους. Πάνω στις σχέσεις με τους γονείς και την ευρύτερη οικογένεια το παιδί και ο νέος χτίζουν την κοινωνική τους ταυτότητα και προσδιορίζουν το πόσο θα μορφωθούν, ποια δουλειά θα κάνουν, πόσο καιρό μπορούν να την αναζητήσουν.
Γι’ αυτό και μέχρι 30 ετών -ή και πλέον- μένουν
οι περισσότεροι (65,7%) με τους γονείς τους. Ενα 19,5% διαμένει αυτόνομα κι ένα 9,3% συμβιώνει με σύντροφο. Οι έγγαμοι αποτελούν μόλις το 3,4%. H συμβίωση με τους γονείς παρέχει υψηλή συμπαράσταση, που συμπληρώνεται από εκείνη των φίλων. Σχεδόν το 60% των νέων θεωρεί ότι η οικογένεια βοηθάει πολύ. Αλλά κι ένα 50% θεωρεί σημαντική τη βοήθεια των φίλων. Μικρότερη είναι η βοήθεια που παρέχεται από ειδικούς (26,9%), ενώ οι δημόσιοι θεσμοί απουσιάζουν εντυπωσιακά.
Η πολιτεία απουσιάζει
Το εισόδημα των νέων προέρχεται κυρίως από την οικογένεια (58,4%), αλλά και από τη μόνιμη εργασία (23%), την περιστασιακή εργασία (6,8%) και ελαχίστως από τα επιδόματα (0,8%). H πολιτεία δεν στηρίζει οικονομικά τους νέους, ενώ απουσιάζει ένα σύστημα δανειοδότησης του κόστους της εκπαίδευσης. Βέβαια, διαφορές ανάμεσα στις ηλικιακές ομάδες των νέων υπάρχουν. Για παράδειγμα, τα εισοδήματα της ηλικιακής ομάδας 15-19 ετών προέρχονται κατά 80% από τους γονείς, ενώ εκείνης 25-30 κατά 56% από την εργασία. Οι Ελληνες νέοι (μαζί με τους Ιταλούς και Ισπανούς) είναι από τους φτωχότερους της Ευρώπης. Για το 48% των νέων το μηνιαίο εισόδημα είναι μέχρι 500 ευρώ.
Ισως και για τον λόγο ότι σ’ αυτήν την ηλικία δεν τους ενδιαφέρει πολύ η εργασία. Στην πρώτη θέση των αξιών τους βάζουν την εκπαίδευση και την οικογένεια. H εργασία ακολουθεί σε χαμηλότερη θέση. Το κοινωνικό κύρος προέρχεται γι’ αυτούς από τη συμμετοχή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Για τους νέους μέχρι 24 ετών πρώτη έρχεται η εκπαίδευση και η σταδιοδρομία, δεύτερη η οικογένεια, τρίτη η προσωπική ζωή και τέταρτη η εργασία. Στις ηλικίες 24-30 προηγείται η οικογένεια της εκπαίδευσης και ακολουθεί η εργασία.
Από τους θεσμούς εμπιστεύονται περισσότερο την εκπαίδευση και τον στρατό. Θεωρούν σημαντική την ένταξη της Ελλάδας στην E.E. και δείχνουν μεγάλη εμπιστοσύνη στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και στο ευρωπαϊκό Σύνταγμα.
Ανεργία και ναρκωτικά, τα μεγαλύτερα προβλήματα
Ολοι οι νέοι, ανεξαρτήτως εκπαιδευτικής βαθμίδας, θεωρούν το σημαντικότερο πρόβλημά τους την ανεργία (46% οι μαθητές, 50% οι φοιτητές, 35% οι μεταπτυχιακοί φοιτητές). Για τους μαθητές ακολουθούν τα ναρκωτικά (30,6%) και τα ψυχολογικά προβλήματα (7,1%). Για τους φοιτητές, ακολουθούν επίσης τα ναρκωτικά (14,3%) και η εύρεση κατάλληλου συντρόφου (10,5%). Για τους μεταπτυχιακούς φοιτητές ακολουθούν οι πόλεμοι (20%), και τα ψυχολογικά προβλήματα (15%). Περισσότερο αποστασιοποιημένοι εμφανίζονται όσον αφορά τα κοινωνικά, περιβαλλοντικά και τοπικά προβλήματα. Αποστασιοποιημένοι εμφανίζονται επίσης απέναντι στην πολιτική, τους πολιτικούς θεσμούς και τους πολιτικούς, τους οποίους δεν εμπιστεύονται σε ποσοστό 87%. Νιώθουν γι’ αυτούς αδιαφορία (25,3%), απογοήτευση (20%), δυσπιστία (18,6%). Μόνο το 4% των νέων συμμετέχει σε πολιτικές οργανώσεις και το 3% σε ανθρωπιστικές οργανώσεις. Πάντως, αν κάτι δεν μπορούσε να επηρεάσει τις πολιτικές τους επιλογές, αυτό είναι η ανεργία (40%) και η ποιότητα της εκπαίδευσης (25%).
Ενταγμένοι σε παρέες – ανθυγιεινή η ζωή τους
Η ελληνική νεολαία είναι ομαδικά προσανατολισμένη, καθώς είναι ενταγμένη σε σχήματα παρέας μικρού ή μεγάλου μεγέθους και διατηρεί καλές οικογενειακές σχέσεις.
Οι περισσότεροι νέοι αισθάνονται ευτυχισμένοι, αν και ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό (23%), κυρίως κορίτσια, αισθάνονται συχνά μοναξιά ή εμφανίζουν συμπτώματα κατάθλιψης.
Ολοι οι νέοι γενικώς αδιαφορούν για την υγεία τους. Καπνίζουν πολύ, πίνουν συστηματικά και κάνουν χρήση παράνομων ουσιών, σε μάλλον υψηλά ποσοστά. Ενα 10% των 15άρηδων καπνίζει, ενώ στις ηλικίες 18-29 το ποσοστό αυτό ανεβαίνει στο 40% – στους φοιτητές στο 44%. Το 30% πίνει συστηματικά και το 13% κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών στις ηλικίες 18-24 ετών. Επίσης, οι νεαροί Ελληνες οδηγούν χωρίς ασφάλεια, αφού δεν χρησιμοποιούν ζώνη και δεν φορούν κράνος – τα τροχαία είναι η πρώτη αιτία θανάτου σε αυτές τις ηλικίες.
Οι νέοι διατρέφονται ανθυγιεινά. Οι μισοί Ελληνες μαθητές καταναλώνουν καθημερινά αναψυκτικά με ανθρακικό, καραμέλες, σοκολάτες, πατάτες τηγανητές και τσιπς και ένα 10-15% καταναλώνει καθημερινά κέικ, καφέδες, πάστες, χάμπουργκερ, λουκάνικα. Εξαίρεση αποτελούν οι μαθητές που καταναλώνουν καθημερινά φρούτα.
Δεν ασκούνται
Ενας στους έξι μαθητές κάνει δίαιτα για να χάσει βάρος και μόνο το 27% των 15άρηδων ασκείται φυσικά, τουλάχιστον μια φορά το δεκαπενθήμερο. Ούτε οι νέοι μεγαλύτερης ηλικίας (17-30 χρονών) διατρέφονται θεαματικά καλύτερα. Μόνο το 40% των Ελλήνων φοιτητών και το 47,5% των Ελληνίδων φοιτητριών καταναλώνουν καθημερινά φρούτα. Γυμνάζονται (μια φορά το δεκαπενθήμερο) περισσότερο από τους εφήβους και από τους συνομηλίκους τους της περασμένης δεκαετίας (το 70% των ανδρών σήμερα, το 55% το ’90 – το 49% των γυναικών σήμερα, το 30% το ’90), αλλά σε μικρότερα ποσοστά από άλλους Ευρωπαίους νέους.
Οι νέοι δεν είναι και πολύ δημιουργικοί στον ελεύθερο χρόνο τους. Το μεγαλύτερο μέρος του το αφιερώνουν σε φιλίες και παρέες (60% οι απόφοιτοι γυμνασίου/λυκείου, 64,6% οι απόφοιτοι πανεπιστημίου, 52% οι κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων). Αγαπημένα τους στέκια, οι καφετέριες και τα φαστ φουντ. Μικρά είναι τα ποσοστά των νέων που ασχολούνται συστηματικά με την άθληση, με καλλιτεχνικές δραστηριότητες ή ενεργό συμμετοχή σε κοινωνικές και πολιτικές οργανώσεις. Αντίθετα με ό,τι πιστεύεται, σημαντικά ποσοστά νέων δεν «καταναλώνουν» καθημερινά τηλεόραση. Περισσότερη τηλεόραση βλέπουν οι νέοι μικρότερης ηλικίας, οι μεγαλύτεροι ακούν μουσική.
Ελάχιστο διάβασμα
Δυστυχώς, το μεγαλύτερο ποσοστό της νεολαίας, αφιερώνει ελάχιστο χρόνο στο διάβασμα βιβλίων. Διαφέρουν μόνο οι μεταπτυχιακοί φοιτητές που αφιερώνουν το 19% του χρόνου τους στο διάβασμα. Λιγότερο από όλους διαβάζουν οι μαθητές ή οι απόφοιτοι γυμνασίου/λυκείου. Επίσης έκπληξη προκαλεί το μικρό ποσοστό των νέων που διαθέτουν τον ελεύθερο χρόνο τους σερφάροντας στο Διαδίκτυο (5%).
Οσον αφορά τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουν οι νέοι, η έρευνα έδειξε ότι σχεδόν όλοι είναι κάτοχοι κινητού τηλεφώνου (94%), ένα πολύ μεγάλο ποσοστό (79%) είναι κάτοχοι ηλεκτρονικού υπολογιστή, οι περισσότεροι από τους μισούς έχουν σύνδεση με το Διαδίκτυο (55%), σε ποσοστό 44% είναι κάτοχοι DVD και ένα 17% είναι κάτοιχοι δορυφορικής τηλεόρασης.
Εχουν θετική στάση απέναντι στον γάμο (οι αξίες που εκτιμούν ως πλέον σημαντικές είναι η οικογένεια, η αγάπη και η φιλία), αλλά δεν επικρίνουν την ελεύθερη συμβίωση. Αυτό που αναζητούν από τον γάμο είναι η αγάπη και η συναισθηματική κάλυψη. Δεν προχωρούν όμως εύκολα στη δημιουργία δικών τους νοικοκυριών και οικογένειας.