O ένας στους δύο Ελληνες έχει κακή σχέση με το βιβλίο και δεν διαβάζει ποτέ. Δεν διαβάζει επίσης εφημερίδες. Ούτε περιοδικά. Ούτε καν κόμικς. Αντιθέτως, βλέπει τηλεόραση και μάλιστα πολύ και συχνά (κατά μέσον όρο πάνω από 200 λεπτά ημερησίως). Τα στοιχεία προκύπτουν από τη δεύτερη πανελλαδική «Ερευνα Αναγνωστικής Συμπεριφοράς και Πολιτιστικών Πρακτικών» που διεξήχθη από τη VPRC για λογαριασμό του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου και καταδεικνύουν την πραγματικότητα της σημερινής ελληνικής κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που φαίνεται να έχει παραδοθεί στην παθητική κατανάλωση πληροφοριών, που αδυνατεί να διαβάσει και, είτε δικαιολογείται λέγοντας «δεν έχω χρόνο» είτε παραδέχεται με αφοπλιστική ειλικρίνεια, αλλά και με τον κυνισμό της εποχής, ότι «βαριέται».
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, το 43,8% του πληθυσμού δηλώνει ότι δεν διαβάζει καθόλου, με το ποσοστό να αυξάνεται ή να μειώνεται ανάλογα με την κοινωνική θέση, το μορφωτικό επίπεδο, την ηλικία, το φύλο, τη διαμονή σε αστικές ή αγροτικές περιοχές. Τι συμβαίνει όμως και δεν μπορούμε να συγκεντρώθουμε στις σελίδες ενός βιβλίου; O κοινωνιολόγος Νίκος Φακιολάς αποδίδει τις αιτίες κυρίως στο έλλειμμα παιδείας και νοοτροπίας αναγνώστη: «Ας μην ξεχνάμε ότι ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, ηλικωμένοι οι περισσότεροι, είναι αναλφάβητο. Επιπλέον, σημαντική είναι η ευθύνη του εκπαιδευτικού μας συστήματος λόγω του μηχανιστικού του χαρακτήρα, που δεν καλλιεργεί την κριτική σκέψη και ευνοεί τον λειτουργικό αναλφαβητισμό. Εχουμε πτυχιούχους πανεπιστημίων που δεν μπορούν να διαβάσουν ούτε εφημερίδα. Αυτή η κουλτούρα που παράγεται από την εκπαίδευση επεκτείνεται και στην καθημερινή ζωή.
»Υπάρχει όμως κι ένα ακόμη σημείο, που σχετίζεται με την εξωστρέφεια του Ελληνα. Κινούμαστε σε ανοιχτούς χώρους. Είμαστε άνθρωποι της παρέας, της συλλογικότητας. Οπότε δεν ευνοείται η ανάγνωση των βιβλίων. Αλλο ένα ανασταλτικό στοιχείο είναι το υψηλό κόστος των βιβλίων, συγκριτικά πάντα με τους μισθούς και τα εισοδήματα. Πώς ένας συνταξιούχος να αγοράσει με την πενιχρή σύνταξή του κάποιο βιβλίο; Παράλληλα, διανύουμε μια εποχή γενικευμένων πιέσεων. H ανάγνωση ενός βιβλίου χρειάζεται την κατάλληλη διάθεση».
Ποιοι διαβάζουν πιο πολύ
Υψηλότερο ποσοστό ανάγνωσης παρατηρείται στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, στους μορφωμένους, στις γυναίκες, στις ηλικιακές ομάδες έως 44 ετών και στις αστικές περιοχές. Κατά γεωγραφικές περιφέρειες, διαβάζουν περισσότερο στα νησιά του Ιονίου (τόπος με ισχυρή παράδοση στον πολιτισμό), στο Νότιο Αιγαίο και την Αττική. Αντιθέτως, στο Βόρειο Αιγαίο, στη Δυτική Ελλάδα και στην Κρήτη παρατηρείται συγκέντρωση υψηλών ποσοστών εκείνων που δεν διαβάζουν καθόλου.
Αναφορικά με την οικογενειακή κατάσταση, τα βάρη του σπιτιού φαίνεται πως δεν αφήνουν χρόνο και διάθεση για διάβασμα. Γι’ αυτό και οι εργένηδες διαβάζουν περισσότερο από εκείνους που συζούν ή είναι παντρεμένοι με ή χωρίς παιδιά. Εχει ενδιαφέρον επίσης να αναφερθεί ότι οι χρήστες των νέων τεχνολογιών και του Ιντερνετ αποδεικνύονται φίλοι του βιβλίου σε αντίθεση με όσους δεν χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο ή γενικότερα δεν είναι εξοικειωμένοι με τις νέες τεχνολογίες. Σχετικά με το «γιατί δεν διαβάζουν», οι ερωτηθέντες έφεραν σαν πρώτο λόγο την έλλειψη χρόνου, ανεξάρτητα με την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκουν, το φύλο, το μορφωτικό επίπεδο ή την περιοχή κατοικίας, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό δήλωσε είτε ότι «δεν του αρέσει το διάβασμα» είτε ότι «βαριέται».
Ενδεικτικό επίσης στοιχείο είναι ότι τον τελευταίο χρόνο περίπου το 62% των ερωτηθέντων δεν αγόρασαν κανένα βιβλίο και μόλις το 10% αγόρασαν περισσότερα από δέκα βιβλία. Τα χρήματα που ξοδεύουν κατά μέσον όρο μηνιαίως για την αγορά βιβλίων (και CD) δεν ξεπερνούν τα 14 ευρώ, ενώ μόνον 3 στους 10 δανείζονται από βιβλιοθήκες.
Προτιμούν λογοτεχνία
Σε γενικές γραμμές διαβάζεται η λογοτεχνία, ελληνική και ξένη, κυρίως δε, μυθιστορήματα, διηγήματα και νουβέλες. Μικρό είναι το ενδιαφέρον για τα απομνημονεύματα, ακόμη πιο μικρό για την ποίηση και ελάχιστο για τα θεατρικά έργα. Πιο δημοφιλή στο αναγνωστικό κοινό είναι τα μυθιστορήματα με ιστορικές και κοινωνικές αναφορές. Δημοφιλή επίσης, είναι τα αισθηματικά και τα αστυνομικά μυθιστορήματα, ενώ αυξητική τάση παρουσιάζουν τα βιβλία επιστημονικής φαντασίας. Οχι και τόσο δημοφιλή είναι τα μυθιστορήματα με πολιτικές αναφορές, υπαρξιακές ή φιλοσοφικές κατευθύνσεις.
Μικρές διαφοροποιήσεις στην προτίμηση των αναγνωστών παρουσιάζονται ανά περιοχές. Ετσι, στις αστικές περιοχές διαβάζονται περισσότερο βιβλία ξένης λογοτεχνίας, ιστορίας, επιστημονικά, κοινωνικά και ποίησης, όπως και στις ημιαστικές περιοχές με μικρές μόνον αποκλίσεις (π.χ. στις ημιαστικές καταγράφεται σημαντικό ενδιαφέρον για την ψυχολογία) ενώ στις αγροτικές περιοχές, κυρίως ελληνικά μυθιστορήματα και λιγότερο κοινωνικά βιβλία και ξένη λογοτεχνία. Ενδιαφέρον στοιχείο που αφορά τις αγροτικές περιοχές, είναι το πολύ υψηλό ποσοστό ανάγνωσης που κατέχουν τα βιβλία με θεματογραφία γύρω από την οικογένεια.
Οι γυναίκες διαβάζουν περισσότερο απ’ ό,τι οι άνδρες και κυρίως μυθιστορήματα, διηγήματα, και ποίηση. Διαβάζουν ελάχιστα φιλοσοφία, αρχαία ελληνική γραμματεία, ιστορία ή γενικά αυτό που λέγεται «βαρύ» βιβλίο. Ενδιαφέρονται όμως, για την αυτογνωσία και την ψυχολογία. H «θηλυκή ανάγνωση» είναι προσανατολισμένη περισσότερο στα αισθηματικά και ερωτικά αναγνώσματα. Οι γυναίκες διαβάζουν επίσης περισσότερο από τους άνδρες για την ιατρική, το παιδί και τη μόδα.
Ολο και περισσότεροι τίτλοι κάθε χρόνο
Στον αντίποδα της χαμηλής αναγνωσιμότητας, καταγράφεται άνοδος στην έκδοση νέων τίτλων βιβλίων στην τελευταία επίσημη ενημέρωση της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ, η οποία αφορά την τετραετία 1998 – 2002. Στο διάστημα αυτό, το σύνολο της παραγωγής νέων τίτλων διαμορφώνεται σε επίπεδα σημαντικά υψηλότερα από εκείνα της περιόδου 1989 – 1998, όταν η ετήσια βιβλιοπαραγωγή διαμορφωνόταν μεταξύ 4.000 και 5.000 τίτλων. Το 1998 εκδόθηκαν 5.795 νέοι τίτλοι, ενώ το 2002 η συνολική βιβλιοπαραγωγή έφτασε τους 6.826 τίτλους. Οι εξελίξεις χαρακτηρίζονται θετικές για την αγορά του βιβλίου και διαφαίνεται μια τάση σταθεροποίησης της βιβλιοπαραγωγής στο επίπεδο των 7.000 νέων τίτλων κάθε χρόνο. Αξίζει να σημειώσουμε ότι περίπου το 40% των βιβλίων που εκδίδονται είναι λογοτεχνία.
Ελλειψη χρόνου και χρήματος
Η Ιωάννα είναι παραγωγός ραδιοφώνου και χημικός σε πολυεθνική εταιρεία. Δύο δουλειές, από το πρωί μέχρι το βράδυ, για να «ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις» κι ως εκ τούτου, η κούραση περισσεύει. «Κι αν βρώ λίγο χρόνο, θα είναι για την ξεκούρασή μου. Αναπαυτικά καθήμενη, ακούγοντας μουσική και να μη σκέφτομαι τίποτα. Παλαιότερα διάβαζα, τώρα, πλέον, όχι. Ή τουλάχιστον τόσο συχνά όσο θα ήθελα. Διότι θα ήθελα αλλά… Επιπλέον, δεν είναι μόνον η κούραση αλλά και η διάθεση. Πότε διαβάζεται καλύτερα ένα βιβλίο; Οταν δεν έχουμε να διαχειριστούμε δυσκολίες. Οταν υποβόσκουν προβλήματα, η σκέψη στρέφεται στην επίλυσή τους. Και λέω, να περάσει αυτή η δύσκολη εποχή, για να κάνω αυτά που θέλω. Να διαβάσω, να δω φίλους που έχω χάσει…»
Η έλλειψη χρόνου αλλά και το κόστος των βιβλίων είναι και για τον Γιώργο, τελειόφοιτο της Παντείου, οι λόγοι που δεν διαβάζει πολύ. «Δεν έχουμε χρόνο. Αυτό είναι γεγονός. Χρόνος όμως, μπορεί να βρεθεί, χρήματα όχι. Το κόστος των βιβλίων είναι υπερβολικό ορισμένες φορές. Βλέπω ένα βιβλίο που πραγματικά με ενδιαφέρει αλλά είναι τόσο ακριβό που ούτε το σκέφτομαι. Ας μην ξεχνάμε ότι διανύουμε παρατεταμένη περίοδο σκληρής λιτότητας με συμπίεση εισοδημάτων. Αναγκαστικά μπαίνουν άλλες προτεραιότητες…»
«Οχι» στις εφημερίδες «ναι» στην τηλεόραση
Σχετικά με τις εφημερίδες, αφιερώνουμε κατά μέσον όρο 35,5 λεπτά τις καθημερινές και 41 λεπτά το Σαββατοκύριακο για την ανάγνωσή τους. Ανδρες, ανύπαντροι, ανώτερης μόρφωσης, όσοι ενδιαφέρονται για την πολιτική και οι κάτοικοι των ημιαστικών περιοχών είναι αυτοί που διαβάζουν περισσότερο. Κάθε μέρα διαβάζει εφημερίδα το 22,3%, το 15,9% 2 – 3 φορές την εβδομάδα, μία φορά την εβδομάδα το 11,9%, μία έως δύο φορές το μήνα το 4,6%· αραιότερα, από μια ή δύο φορές το μήνα, το 5,7%, ενώ το 39%(!) δεν διαβάζει ποτέ εφημερίδα. Εφημερίδες διαβάζουν περισσότερο οι ηλικιακές ομάδες 55 – 64 και 45 – 54 και λιγότερο οι ηλικίες από 15 έως και 24 ετών.
Η ελληνική κοινωνία «ανάβει κόκκινο» σε βιβλία και εφημερίδες. Την ίδια ώρα λέει ένα μεγάλο «ναι» στην τηλεόραση. Κατά μέσον όρο βλέπουμε 204 λεπτά τηλεόραση τις καθημερινές και 209 λεπτά το Σαββατοκύριακο, με τις γυναίκες, τους παντρεμένους, τους λιγότερο μορφωμένους και τους ηλικιωμένους να παρακολουθούν περισσότερο. Συνολικά, το 86% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι βλέπει κάθε μέρα τηλεόραση με τους κατοίκους των αγροτικών περιοχών να διατηρούν την πρωτιά. Τα δελτία ειδήσεων, οι ελληνικές και οι ξένες ταινίες έχουν τη μεγαλύτερη τηλεθέαση. Ακολουθούν πολιτικές συζητήσεις, σειρές και οι πρωινές εκπομπές.