Ο Μακάριος είναι ίσως ο πιο προβεβλημένος διεθνώς Ελληνας ηγέτης του 20ού αιώνα. Γιατί, άραγε, συμβαίνει αυτό; Η αυτονόητη παρατήρηση ότι στο πρόσωπό του συνδυάζονταν μία εκκλησιαστική και μία πολιτειακή ιδιότητα δεν αρκεί για να προσφέρει μία πλήρη ερμηνεία. Ο Μακάριος ήταν πραγματικά μία ασυνήθιστη περίπτωση. Εκλεγμένος με τη λαϊκή ψήφο στο εκκλησιαστικό του αξίωμα, ένας από τους ικανότερους αντιπάλους της αποικιοκρατίας (ακόμη και ως εξόριστος το 1956-57), εκφραστής ταυτόχρονα ενός αλυτρωτικού κινήματος και του αντιιμπεριαλισμού, διακρινόταν για τη βαθύτατη προσωπική του γοητεία -ένα συνδυασμό ηρεμίας, στιβαρότητας και απίθανου πείσματος- που επηρέαζε ακόμη και τους ορκισμένους εχθρούς του. Ο Ρόμπερτ Χόλαντ έχει επισημάνει, εξαιρετικά εύστοχα, την «cult of Makarios» που συνέπαιρνε τους Βρετανούς ιθύνοντες, οι οποίοι προσπάθησαν, αλλά ποτέ δεν μπόρεσαν, να τον υποτάξουν. Ανάλογη γοητεία αποδέχθηκε, εμμέσως, στα απομνημονεύματά του και ο Χένρι Κίσινγκερ, δείχνοντας πάντως και μία παράλογη αντιπαλότητα. Στον ελληνικό κόσμο, ο Μακάριος εξέφραζε, ταυτόχρονα, τη σύνδεση με την παράδοση και τη ροπή προς το μοντέρνο· αλλά και το πρότυπο του ανθρώπου που μαχόταν, μόνος του, ενάντια σε όλα τα δεδομένα. Κατά τη δικτατορία -μόνος Ελληνας εκλεγμένος ηγέτης- έγινε σύμβολο όλου του πολιτικού φάσματος για αντίσταση στην τυραννία.
Ο εθναρχικός του ρόλος
Δεν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε τον Μακάριο, εάν δεν αντιληφθούμε την εθναρχική του ιδιότητα. Ο εθναρχικός του ρόλος ήταν, στην πράξη, μία εξουσία έκτακτης ανάγκης – μία αποστολή διαφύλαξης του Ελληνισμού της πατρίδας του. Καλώς ή κακώς, αυτή η κατάσταση έκτακτης ανάγκης θεωρήθηκε ότι συνεχίστηκε και μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας. Αλλά ας μην λησμονείται ότι ο ίδιος ο Μακάριος, επειδή είχε αποδεχθεί την ανεξαρτησία, βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα μετά το 1959, δεχόμενος άδικες κατηγορίες για «επιορκία» και για «βλασφημία εναντίον της αιωνιότητος του Ελληνισμού». Θέλησε, πάντως, να διαφυλάξει την ενότητα του ελληνικού κυπριακού λαού, έστω και όταν βρισκόταν υπό τρομακτικές επιθέσεις, ακόμη και κάτω από την απειλή της ίδιας της ζωής του. Δύο είναι οι κριτικές παρατηρήσεις που οφείλει να κάμει ο έντιμος ερευνητής. Πρώτον, σε όλη την περίοδο της δράσης του, έδειξε μία αδυναμία να αποδεχθεί αναγκαίους συμβιβασμούς. Ακόμη και η αποδοχή των συμφωνιών της Ζυρίχης (την αναγκαιότητα των οποίων ουδέποτε αμφισβήτησε) έπρεπε να φανεί ότι έγινε υπό πίεση. Ισως, θα πουν πολλοί, να έπρεπε να γνωρίζει πότε έπρεπε να σταματήσει. Ωστόσο, πρέπει να συνυπολογίζεται ότι ο Μακάριος λειτουργούσε πάντοτε ως εθνάρχης. Και ως τέτοιος, όφειλε να αναζητήσει τις ευρύτερες δυνατές συναινέσεις για την πολιτική του. Αυτό ίσως να εξηγεί τον δισταγμό του να πάρει αποφάσεις δύσκολες, οι οποίες μπορεί να διασπούσαν τον λαό του. Η άσκηση της πολιτικής ηγεσίας απαιτεί συχνά ρήξεις, τις οποίες η εθναρχική του ιδιότητα αποστρεφόταν.
Ελιγμοί και όρια
Δεύτερον, ο Μακάριος είχε την αδυναμία όλων των ασυνήθιστα ευφυών ανθρώπων: πίστευε ακράδαντα ότι μπορούσε να διαχειριστεί οσοδήποτε δύσκολες καταστάσεις. Ωστόσο, σε ένα ζήτημα σαν το Κυπριακό της μεταπολεμικής εποχής, πολλαπλά ναρκοθετημένο -στο τοπικό, το περιφερειακό και το διεθνές επίπεδο-, οι προσωπικές ικανότητες, οσοδήποτε μεγάλες, δεν φθάνουν. Ο Μακάριος αποδείχθηκε ικανός να εκτελεί, με απίθανη ευχέρεια, ελιγμούς μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων, των περιφερειακών παραγόντων, των εσωτερικών δυνάμεων, αλλά σε τούτο υπήρχαν όρια. Η βλακεία των συνταγματαρχών ήταν μόνον ένα από αυτά.
Είχε αδυναμίες και ο Μακάριος· ποιος άνθρωπος δεν έχει; Αλλά ας μη λησμονούμε ότι η καταστροφή στην Κύπρο δεν ήρθε από αυτόν. Ηρθε από αλλού. Και ήταν ευτύχημα για τον Ελληνισμό ότι το «κεφάλι του Μούσκου» δεν έπεσε εκείνη τη μοιραία 15η Ιουλίου. Εάν είχε πέσει, η προσπάθεια της Τουρκίας για κατάλυση της Κυπριακής Δημοκρατίας θα είχε γίνει απείρως ευκολότερη…
* Ο κ. Χατζηβασιλείου είναι επίκουρος καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.