Για τον αείμνηστο Εθνάρχη Μακάριο έχω γράψει αμέτρητα κείμενα. Τον έζησα, εκτός από μικρά διαστήματα, είκοσι επτά ολόκληρα χρόνια, από το 1951-1977. Εξ αρχής είχε καταστεί στόχος επιθέσεων εμπόρων των εθνών και αργυρώνητων οργάνων τους. «Σιωπών αίρω τας αμαρτίας των άλλων», συνήθιζε να λέγει. Καταναλώθηκε κυριολεκτικά στην υπηρεσία του λαού του και της πατρίδος του. Δεν απέβλεψε σε υστεροφημία και, δυστυχώς, ούτε φύλασσε έγγραφα για την ιστορική δικαίωσή του. Καμιά φορά μού έλεγε: Δεν είμαι Γρίβας εγώ. Σαφές το υπονοούμενον.
Για το άρθρο αυτό περί Μακαρίου μού ζητήθηκε να αναφερθώ σε δύο θέματα. Στις αρχές και αξίες που όριζαν τον βίο και την πολιτεία του και στα λάθη του. Το πρώτον, μου είναι γνώριμο. Το δεύτερο, με ταλανίζει. Αλλ’ εφρόντισε γι’ αυτό ο Μακάριος. Είπε κάποτε: Δεν διεκδικώ το αλάθητον. Ομως, κανόνας και γνώμονας των πράξεων και των ενεργειών μου ήταν πάντοτε το καλώς νοούμενον συμφέρον του ελληνικού Κυπριακού λαού και η δικαίωση της πατρίδος μου.
Εζησα την κάθε σχεδόν εξέλιξη του εθνικού μας θέματος και πριν και μετά την ανεξαρτησία της Κύπρου, έβλεπα τις δραματικές περιστάσεις και διαστάσεις τους. Ο χειρισμός τους θεωρώ ότι έπρεπε να ήταν τότε αυτός που έγινε. Βέβαια, τα ιστορικά γεγονότα κρίνονται σύμφωνα προς το τελευταίο εκβάν, προς την τελική έκβαση των πραγμάτων. Αλλά μήπως ήταν στο χέρι του Μακαρίου να τα φέρνει όπως ήθελε; Είχε να αντιπαλέψει με χίλιους διαβόλους, ημεδαπούς και αλλοδαπούς. Αντλούσε δύναμη από την αγάπη του λαού του, ο οποίος τον εμπιστευόταν.
Πρωτίστως παπάς
Δεν ήταν σπάνιες οι φορές που ξένοι δημοσιογράφοι τον ρωτούσαν για τις πολιτικές αρχές του. Τους έλεγε ότι δεν ήταν πολιτικός ούτε και σε πολιτική σταδιοδρομία απέβλεπε. Ηταν πρωτίστως παπάς, έλεγε, άνθρωπος της Εκκλησίας, με μια μακρά παράδοση ηθικών αρχών και αξιών. Ο,τι επίστευε ως ορθόδοξος χριστιανός, το εφάρμοζε στην κυβερνητική του δραστηριότητα, στον βίο και στην πολιτεία του. Τον ρωτούσαν μήπως υπήρχε σύγκρουση μεταξύ των αρχών της θρησκείας και τις πολιτικές πρακτικές του. Ουδέποτε του συνέβη, έλεγε. Δεν βρέθηκε ποτέ ανάμεσα σε συμπληγάδες προβληματισμού.
Ορφανός παιδιόθεν από μητέρα, με βιοτικές δυσκολίες φοβερές, είχε μέσα του ζωντανή πάντοτε την κοινωνική ευαισθησία και συναντίληψη. Κατά τα χρόνια των πανεπιστημιακών σπουδών του στην Αθήνα, τον καιρό της ναζιστικής κατοχής, διεπίστωσε και το πολυαίμακτο τίμημα της Ελευθερίας. Ηταν γενναίος, αποφασιστικός, χαρισματικός, με φιλότιμο και ανθρωπιά, ανθρώπινος και διαφανής, προσηνής, συγκαταβατικός, ήταν Ανθρωπος.
Κατά καιρούς ακούονται αναφορές στα λάθη του Μακαρίου. Παλαιότερα τα αποκαλούσαν χαμένες ευκαιρίες. Του απέδωσαν ότι μετεπήδησε από το αίτημα για αυτοδιάθεση στο αίτημα για ανεξαρτησία της Κύπρου, χωρίς προηγουμένως να ζητήσει γι’ αυτό ανταλλάγματα. Εκείνος, που πρώτος το πρόβαλε, αργότερα ομολόγησε ότι επρόκειτο για υφιστάμενη ήδη συναινετική πολιτική. Χαμένη ευκαιρία επίστευε ο ίδιος ο Μακάριος ότι ήσαν οι συνομιλίες με τον Βρετανό Κυβερνήτη της Κύπρου Στρατάρχη Χάρτινγκ, που άρχισαν τον Οκτώβριο του 1955 και έληξαν τον Φεβρουάριο του 1956. Τις «εναυάγησε» και τις «έληξε» ο Διγενής (Γρίβας) με σωρείαν απροσδόκητων βομβιστικών εκρήξεων. Δεν αποδίδω κακοπιστία σε όλους τους επιρρίπτοντες λάθη στον Μακάριον. Απλώς λέγω ότι τα «λάθη» αυτά κατά κανόνα μοιάζουν με παραλλαγμένο καλαμπόκι. Αν το δούμε βαθύτερα, κάτω από τον φλοιό, θα διαλεχθούμε με τους διαλογισμούς του Μακαρίου και θα γίνουμε κοινωνοί των αγωνιών του.
Αλλά κάτι δεν πήγε καλά. Για αλλού ξεκινήσαμε και αλλού καταλήξαμε. Μήπως βιαστήκαμε πολύ να αρχίσουμε τον ένοπλον αγώνα; Μήπως έπρεπε να περιμένουμε ακόμα λίγο, εν όψει πιθανών εξελίξεων της διεθνούς πολιτικής και κάποιας μεταλλαγής της αποικιοκρατίας; Γνωρίζω πώς ξεκίνησαν τα πράγματα. Μερικοί άνθρωποι, αυτόκλητοι, άρχισαν την υπόθεση στις αρχές του 1950. Δεν ερώτησα ποτέ τον Μακάριο αν αισθανόταν ότι επαγιδεύθη ή αν επέδειξε σπουδή. Ολα τα υπερασπιζόμαστε τότε, και εγώ δεν απείχα. Πάντως, όταν ο Μακάριος ενημέρωσε τον πρωθυπουργό Στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο για επιλογή του Γεωργίου Γρίβα ως αρχηγού της ΕΟΚΑ, ο Παπάγος του είπε: «Με τον Γρίβαν εύκολα μπλέκεις και δύσκολα ξεμπλέκεις».
Η επιλογή του Γρίβα
Η Κύπρος εδόξασε τον Διγενή και ο Διγενής εδόξασε την Κύπρο, 1955-1959. Ο έπαινος του Διγενή έφτασε ώς τον ουρανό. Αλλ’ ο Διγενής δεν άργησε να ξαναγίνει Γρίβας, λίγοι μήνες του χρειάσθηκαν. Και επαλινδρόμησε στις παλαιές φιλοδοξίες του και στα σύνδρομά του. Το 1964 τον έστειλε στη Λευκωσία ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου επικεφαλής της ΑΣΔΑΚ, της Ανωτάτης Στρατιωτικής Διοίκησης Κύπρου, ως αντίβαρο του Μακαρίου. Κακώς. Οταν εδημιουργείτο κρίση, ο Γρίβας έφευγε για την Αθήνα ή έμενε σπίτι του. Το 1967 ανεκλήθη.
Το 1971 ξαναήλθε στην Κύπρο, οργάνωσε την ΕΟΚΑ Β΄ και άρχισε να σκοτώνει Ελληνες Κυπρίους για να ενώσει την Κύπρο με την Ελλάδα και για να ανατρέψει την ελληνική χούντα. Ετσι του υπέβαλαν να λέγει αυτοί που τον έστειλαν. Χωρίς την ΕΟΚΑ Β΄ ως συνεργό η χούντα των Αθηνών δεν θα διενεργούσε πραξικόπημα στην Κύπρο. Ηταν δύο αδελφά εγκληματικά αντεθνικά συνδικάτα. Ο Γρίβας και η ΕΟΚΑ Β΄ ενισχύονταν από τη χούντα, με υλικό και χρήματα. Ο σκοπός ήταν κοινός: Να δολοφονήσουν τον Μακάριο. Τελικά εδολοφόνησαν την Κύπρο και όχι μόνον. Υπάρχουν γραπτά τεκμήρια της συνεργασίας τους.
Δεν θα προέλθω σήμερα σε καταγραφή των «λαθών» ή των λαθών του Εθνάρχου Μακαρίου. Παραδέχομαι, όμως, σαφώς ότι έκανε ένα μεγάλο λάθος. Το λάθος λέγεται Γρίβας!
* Ο Δρ Σταύρου διετέλεσε για τριάντα χρόνια (1963-1993) υφυπουργός παρά τω Προέδρω της Κυπριακής Δημοκρατίας και υπήρξε στενός συνεργάτης του Εθνάρχου Μακαρίου.