Το πώς η Ιστορία καταγράφει ορισμένες προσωπικότητες είναι πολλές φορές και θέμα τύχης. Κλασικό παράδειγμα ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, μία από τις σημαντικότερες ιστορικές προσωπικότητες του Ελληνισμού στον 20ό αιώνα. Λίγοι λατρεύτηκαν και μισήθηκαν όσο ο Μακάριος, ελάχιστοι απασχόλησαν τόσο πολύ -αρνητικά και θετικά- τη διεθνή κοινότητα και ακόμη πιο λίγοι σφράγισαν τόσο αποφασιστικά την τύχη του Ελληνισμού.
Σήμερα ο Μακάριος αποτελεί, όμως, ένα ακόμη αγιογραφικό στερεότυπο στα ράφια της ελληνικής ιστορίας. Τα γεγονότα του 1974, το πραξικόπημα, η εισβολή και η κατοχή που ακολούθησαν, τον κατέταξαν στην κατηγορία των μαρτύρων. Ο Μακάριος ήταν, παρ’ όλα αυτά, μια πολύπλοκη προσωπικότητα με πάρα πολλές αντιφάσεις. Είναι εντυπωσιακό ότι μέχρι και σήμερα στην Κύπρο ελάχιστοι είναι οι πολιτικοί, οι ερευνητές και οι ιστορικοί οι οποίοι τολμούν να πάνε πέρα από την αγιογραφία, στον «πραγματικό Μακάριο». Μου είχε προκαλέσει μεγάλη εντύπωση, πριν από πολλά χρόνια, μία συζήτηση με τον σημερινό πρόεδρο της Κύπρου, ο οποίος επέμενε με το πείσμα που τον διακρίνει πως ο Μακάριος «δεν είχε κάνει ούτε ένα λάθος».
Υπάρχουν όμως ερωτήματα στα οποία κάποια στιγμή πρέπει να δοθούν ειλικρινείς όσο και ψύχραιμες απαντήσεις:
1. Τι ρόλο έπαιξε ο Μακάριος στην απόφαση της Αθήνας να δώσει το «πράσινο φως» για την έναρξη του ένοπλου αγώνα κατά των Βρετανών; Πώς χρησιμοποίησε τα ελληνικά ΜΜΕ και την κοινή γνώμη για να κάμψει τις αντιστάσεις πολιτικών ηγετών όπως ο Πλαστήρας, ο Σοφοκλής Βενιζέλος κ.ά., οι οποίοι θεωρούσαν ότι η Κύπρος έπρεπε να δείξει υπομονή και να αποφύγει την ανοικτή σύγκρουση με τους Βρετανούς; Αυτό το κεφάλαιο και τα συναφή ερωτήματα του Κυπριακού δεν έχουν συζητηθεί ποτέ σοβαρά, γιατί στεκόμαστε πάντοτε στο -όντως- ηρωικό κομμάτι της ιστορίας.
2. Πίστευε ποτέ ο Μακάριος πραγματικά στην Ενωση με την Ελλάδα και αν όχι, γιατί; Σημαίνοντες παράγοντες της εποχής πίστευαν ότι από κάποιο σημείο και μετά ο Αρχιεπίσκοπος προτιμούσε την ανεξαρτησία, διότι έτσι επέβαλε τη χαρισματική του προσωπικότητα τόσο μέσα όσο και έξω από την Κύπρο. «Με την Ενωση ο Μακάριος θα γινόταν από αρχηγός κράτους, νομάρχης της Ελλάδος», έλεγε παλαιότερα βετεράνος διπλωμάτης.
3. «Φόρτωσε» ο Μακάριος στον Κωνσταντίνο Καραμανλή το στίγμα της συμφωνίας της Ζυρίχης χρησιμοποιώντας «φαναριώτικες μεθόδους», δημιουργώντας παράλληλα μακροχρόνιες ενοχές στο ελληνικό πολιτικό σύστημα για το Κυπριακό; Υπήρχε άλλη εφικτή λύση τότε και ποια;
4. Ηταν λάθος η αναθεώρηση των συμφωνιών με τους Τουρκοκύπριους, το 1963, με τα περίφημα 13 σημεία;
5. Τορπίλλισε και γιατί το σχέδιο Ατσεσον το κρίσιμο καλοκαίρι του 1964 που ήταν η μία περίπτωση στην οποία Ελλάδα και Κύπρος εφτασαν πράγματι κοντά στην Ενωση;
6. Λειτούργησε απολυταρχικά, με το στυλ παραδοσιακού τριτοκοσμικού ηγέτη, στο εσωτερικό της Κύπρου; Μήπως αυτό εξηγεί πώς για 30 χρόνια η εξουσία περιφέρεται -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων- ανάμεσα στους υπασπιστές του Μακαρίου χωρίς δείγματα ανανέωσης;
7. Ηταν λάθος η ιστορική του ομιλία στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ τον Ιούλιο του 1974 όταν κάλεσε τις εγγυήτριες δυνάμεις να αποκαταστήσουν το στάτους κβο στο νησί, κατηγορώντας την Ελλάδα ότι το παραβίασε με το πραξικόπημα;
Ερωτήματα που περιμένουν απαντήσεις. Ερωτήματα που και να απαντηθούν επικριτικά γι’ αυτόν τον μεγάλο ηγέτη δεν θα μειώσουν καθόλου την ισχυρότατη προσωπικότητά του, την τεράστια προσφορά του στην Κύπρο και τον σημαντικότατο ρόλο του μετά το 1974. Οι απαντήσεις θα μας κάνουν πιο γνωστό τον «πραγματικό Μακάριο» και θα μας προσδώσουν μία αίσθηση αυτογνωσίας που τόσο πολύ μας λείπει σε σχέση με το πώς γεννήθηκε το κυπριακό πρόβλημα και το πώς εν τέλει «χάσαμε την Κύπρο».