Ο Γ. Κουμάντος αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα πανεπιστημιακού καθηγητή που δεν αισθάνεται ότι η αποστολή του κλείνεται μόνο μέσα στους τοίχους των αιθουσών διδασκαλίας, των σπουδαστηρίων και των ερευνητικών χώρων. Το πολυσχιδές εξωπανεπιστημιακό κοινωνικό έργο του χαρακτηρίζεται από την πληθωρικότητα και το πολυδιάστατο της προσωπικότητάς του.
Πολίτης υψηλού φρονήματος ξέρει και τολμά να πρωταγωνιστεί για την προάσπιση της δημοκρατίας και της ανθρώπινης ελευθερίας και αξιοπρέπειας, όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη· και όχι μόνο εκ του ασφαλούς (όπως π.χ. στις μέρες μας που ο καθένας μπορεί να εκφέρει μεγάλα λόγια για τα ανθρώπινα δικαιώματα), αλλά και σε δύσκολες και ανελεύθερες περιόδους, τότε που η αγωνιστική δημοκρατική στάση είχε συνέπειες. Η στάση του αυτή του κόστισε στη γερμανική Κατοχή, όταν ήταν πρωτοετής φοιτητής Νομικής, φυλάκιση στις γερμανικές στρατιωτικές φυλακές και στη δικτατορία των συνταγματαρχών, όταν ήταν υφηγητής, απόλυση από το Πανεπιστήμιο και εκτόπιση.
Η καλλιέργεια του ελεύθερου φρονήματος στη χώρα μας οφείλει πολλά στον Γιώργο Κουμάντο. Αρκεί να αναφέρουμε, εκτός από τη στάση του στη δικτατορία, τις καίριες παρεμβάσεις του στη μεταπολίτευση, με κορυφαία τη μνημειώδη ομιλία του υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας πριν από το δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου 1974 (του οποίου, σημειωτέον, δεν ήταν βέβαιη η έκβαση), τον αγώνα του αργότερα κατά του κρατικού μονοπωλίου της ραδιοτηλεόρασης και τη συνεχή αρθρογραφία του σε μείζονα κοινωνικά προβλήματα, όπου η πάντοτε αφανάτιστη αλλά ισχυρή επιχειρηματολογία του, η διαλεκτική παράθεση λόγου και αντιλόγου και η αναδρομή στις απαρχές των προβλημάτων για χάρη της απαλλαγμένης από καλές ή κακές εφαρμογές και όσο γίνεται πιο ουδέτερης θεώρησής τους διευκολύνει τον αναγνώστη να ξετυλίγει τον μίτο της Αριάδνης και στα πολυπλοκότερα θέματα.
Τις απόψεις του δεν διατυπώνει ο Γ. Κουμάντος ex cathedra, αλλά τις στηρίζει μόνο στο επιχείρημα. Κατέχει την τέχνη του επιχειρηματολογείν όσο λίγοι. Χρησιμοποιεί τη δύναμη του λόγου του και όχι την όποια εξουσιαστική του θέση ή αυθεντία. Ισχύει στην περίπτωσή του η γνωστή ρήση ότι προσπαθεί να πείσει όχι «λόγω της δύναμης», αλλά «δυνάμει του λόγου» (όχι ratione imperii, αλλά imperio rationis). Στην ενεργό συμμετοχή του στην κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας ανήκει και η άσκηση τα τελευταία χρόνια, πάντα με αποτελεσματικότητα, των καθηκόντων του προέδρου της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, και του προέδρου του Οργανισμού Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας.
Το ήθος, η τόλμη και το ελεύθερο φρόνημα τον φέρνουν συχνά σε αντίθεση με το ρεύμα που επικρατεί. Ο Γ. Κουμάντος δεν διστάζει, δεν ορρωδεί. Δεν του αρέσει άλλωστε να ακολουθεί τα καθιερωμένα πρότυπα, όταν πιστεύει ότι είναι ξεπερασμένα και ιδίως όταν δεν ανταποκρίνονται στην ανθρώπινη ελευθερία και αξιοπρέπεια, αλλά και στην αξιοκρατία, η οποία αποτελεί γι’ αυτόν ύψιστη αξία.
Ειδικά στο Πανεπιστήμιο, την αξιοκρατία την υπερασπίσθηκε, όσο λίγοι, σε εποχή που στο όνομα των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων φαινόταν να έχουν τεθεί τα αξιοκρατικά κριτήρια εν μέρει στο περιθώριο (ιδίως στην πράξη, λιγότερο στο θεσμικό πλαίσιο). Ο Γ. Κουμάντος ήθελε νέο πνεύμα στα Πανεπιστήμια και γενικά στην εκπαίδευση. Είναι γνωστό ότι βοήθησε σημαντικά στη νομοτεχνική διατύπωση της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που επιχείρησε ο Γεώργιος Παπανδρέου στη δεκαετία του ’60 με συνεργάτες τον Λουκή Ακρίτα και τον Ευάγγελο Παπανούτσο.
Επιτρέψτε μου να μνημονεύσω εδώ ένα μικρό δείγμα του ανοιχτού, δημοκρατικού πνεύματός του από προσωπική εμπειρία και συνεργασία μαζί του. Οταν, το 1975, επανήλθε στο Πανεπιστήμιο (ύστερα από την απόλυσή του επί χούντας), κατέχοντας πλέον έδρα Αστικού Δικαίου, με κάλεσε (ήμουν τότε υφηγητής, άρα θα δίδασκα μόνο αν και ό,τι ήθελαν οι καθηγητές) και μου παραχώρησε όχι απλώς ένα τμήμα της ύλης όπως συνηθιζόταν (συνήθως δευτερεύον), αλλά (και αυτό χωρίς να υποχρεούται από τον τότε νόμο) τη μισή διδασκαλία του Οικογενειακού Δικαίου, δηλαδή τη διδασκαλία όλου του μαθήματος στους μισούς φοιτητές, κρατώντας για τον εαυτό του τους άλλους μισούς, σε πλήρη ισοτιμία, άγνωστη ώς τότε, του καθηγητή με τον υφηγητή.
Το βεληνεκές του Γ. Κουμάντου ξεπερνά τα σύνορα της χώρας μας. Δύσκολα θα μπορούσε να σκεφθεί κανείς καλύτερο πρεσβευτή μας στα επιστημονικά και άλλα διεθνή fora του εξωτερικού. Εχω συμπέσει μαζί του σε διεθνείς εκπροσωπήσεις και αισθανόμουν υπερήφανος, όταν έβλεπα την επιρροή που ασκούσε και το κύρος που κέρδιζε μεταξύ των ομολόγων του άλλων χωρών. Δεν είναι τυχαίο ότι συχνά, όταν μεταξύ εκπροσώπων πολλών κρατών έπρεπε να επιλεγεί ένας πρόεδρος του συλλογικού σώματός τους (και μάλιστα πρόεδρος με ουσιαστικές αρμοδιότητες), πολλοί ξένοι πρότειναν και πράγματι εξέλεγαν τον Γιώργο Κουμάντο για τη θέση αυτή.
Ανάμεσα στα αξιώματα που έτσι κατέλαβε ήταν η προεδρία Επιτροπών Εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης, η προεδρία της Διεθνούς Επιτροπής Προσωπικής Κατάστασης καθώς και η προεδρία της ΑLΑΙ (Association Littraire et Artistique Internationale), της πιο έγκυρης και αρχαιότερης παγκόσμιας οργάνωσης πνευματικής ιδιοκτησίας.
Ο Γ. Κουμάντος άλλωστε είναι κοσμοπολίτης με την πνευματική έννοια του όρου. Αν θυμηθούμε την αρχή που διακήρυξε ο Σωκράτης για τον εαυτό του με τη φράση «ουκ Αθηναίον ουδ’ Ελληνα αλλά κόσμιον φημί είναι», όπου το «κόσμιος» σημαίνει ακριβώς πολίτης του κόσμου, θα αναγνωρίσουμε στον Κουμάντο την ιδιότητα του κόσμιου Ελληνα που του ταιριάζει και με την παραπάνω αρχαία, αλλά και με τη σημερινή έννοιά της.
Μεταξύ άλλων, ξέρει (κάτι που δεν καταλαβαίνουν οι θιασώτες των ιδεολογημάτων περί ελληνοκεντρισμού, περιούσιου λαού κ.λπ.) ότι ο Ελληνισμός μόνο να κερδίσει έχει με τον σεβασμό της διαφορετικότητας και με την εναρμόνιση προς τις παγκόσμιες αξίες και αρχές, προς τις οποίες, άλλωστε, όχι μόνο δεν είναι αντίθετο το ελληνικό πνεύμα, αλλά τις έχει αποφασιστικά συμπροσδιορίσει.
Θα κλείσω με ένα ακόμη χαρακτηριστικό του τιμωμένου που υπαινίχθηκα όταν μιλούσα για τη νομοτεχνική του αξιοσύνη. Τα πνευματικά του χαρίσματα παίρνουν για τους άλλους σάρκα και οστά από τη στιγμή που διατυπώνονται στον λόγο του, γραπτό ή προφορικό. Και εδώ βρίσκεται ένα ακόμη ταλέντο του. Ο λόγος του είναι πλούσιος και πνευματώδης και συγχρόνως λιτός και εκλεπτυσμένος.
Η ακριβολόγος εκφραστική δύναμη συνδυάζεται με χάρη και κομψότητα ύφους. Τα περίτεχνα και περισπούδαστα, οι σκοτεινές διατυπώσεις, οι μεγαλοστομίες, ο στόμφος και οι ρητορείες, τού είναι τελείως ξένες. Γι’ αυτό ήταν γοητευτικός και αγαπητός πανεπιστημιακός δάσκαλος με αμεσότητα στη διδασκαλία. Γι’ αυτό είναι ελκυστικός ομιλητής αλλά και συνομιλητής.
Η καθαρή διατύπωση αποδίδει την καθαρότητα της σκέψης του. Και σ’ αυτόν ακριβώς τον συνδυασμό βρίσκεται η πνευματική του δύναμη. Ελεύθερος και γόνιμος στοχασμός, απαλλαγμένος από προκαταλήψεις, ταμπού, αγκυλώσεις, δόγματα, στηριγμένος σε δημοκρατικό φρόνημα και ηθικές αξίες και παράλληλα λόγος καλλιεπής, εκφραστικός, σε πιστότητα με το εκφραζόμενο, απέριττος, μεστός.
* Ο κ. Μ. Σταθόπουλος είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το κείμενο είναι απόσπασμα από την παρουσίαση του έργου του Γ. Κουμάντου, που έγινε κατά την τελετή επίδοσης «Τιμητικού Τόμου» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (9.6.2004)