Τ ι ωραία φράση! «Ζωγραφιά του μέλλοντος»… Τη χρησιμοποίησε ο Γεώργιος Στυλιανός Πρεβελάκης (καθηγητής Γεωγραφίας σε Πανεπιστήμιο στο Παρίσι) για να περιγράψει ό,τι χάνεται πίσω από δύσκολους τεχνικούς όρους. Για το νέο Χωροταξικό Σχέδιο από το ΥΠΕΧΩΔΕ.
Ο Γ. Σ. Πρεβελάκης χρησιμοποίησε αυτόν τον «όρο» για να το απορρίψει. Οχι λόγω παραλείψεων αλλά επειδή στην πράξη είναι περίπου άχρηστο. Επειδή «πέρασε η εποχή που τέτοιας κλίμακας σχεδιασμοί μπορούν να εφαρμοστούν και επειδή οι μελλοντικές ανάγκες πολύ δύσκολα μπορούν να προβλεφθούν στην κλίμακα μιας χώρας». Σε έναν κόσμο που τρέχει όλο πιο γρήγορα και αλλάζει, όπου «τα κράτη έχουν χάσει ή έστω χάνουν συνεχώς τη δυνατότητα παρέμβασης στην οικονομία «τους», τέτοια σχέδια είναι κατάλοιπα των ισχυρών παρεμβατικών κρατών της δεκαετίας του ’50», λέει ο Γ. Σ. Πρεβελάκης.
Μπορούμε να σχεδιάσουμε το μέλλον στη λεπτομέρεια που -αλλού με ασάφεια και αλλού με ανησυχητικά αξιοσημείωτη σαφήνεια- περιγράφεται από το νέο Χωροταξικό;
Αν υποθέσουμε ότι το νέο σχέδιο ζωγραφίζει την εικόνα της Ελλάδας το 2021, τους δρόμους της, τα δίκτυα μεταφορών της, το περιβάλλον της, τις «συμπαγείς»(!) πόλεις της, τις παραθαλάσσιες και νησιωτικές «Ιμπιθα», τότε το ερώτημα που τίθεται από μερίδα ειδικών είναι αν αυτή η «ζωγραφιά» ούτως ή άλλως δεν είναι παρά μια αυταπάτη.
Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης (καθηγητής Αρχιτεκτονικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) δίνει το παράδειγμα διαμόρφωσης του χώρου γύρω από την Αττική Οδό: «Αποθήκες, μικρές βίλες, πολυκατοικίες, ξενοδοχεία, πάλι αποθήκες, εταιρείες πληροφορικής, μικρές βιοτεχνίες, ένα μωσαϊκό χρήσεων που διαμορφώνεται από κάτω και δεν υπόκειται, ούτε πρόκειται, σε κάποιον σχεδιασμό».
Ο ίδιος θα χρησιμοποιήσει τον όρο «μοριακός καπιταλισμός» για να δείξει πώς, αφού όλο και περισσότερο η βάση του συστήματος μετακομίζει στην ατομική πρωτοβουλία απ’ όπου στήνονται και εξελίσσονται μικρές οικονομικές μονάδες, προφανώς αυτές οι κινήσεις δεν μπορούν ούτε να υπολογιστούν ούτε να εκτιμηθούν. Και πολύ περισσότερο δεν μπορούν να απαγορευτούν. Με την αποβιομηχάνιση και τη διάχυση των ελληνικών πόλεων στο περιαστικό περιβάλλον συνήθως το «συμμάζεμα» μέσω τέτοιων σχεδίων έρχεται πάντα εκ των υστέρων για να νομιμοποιήσει τις αυθαιρεσίες στον χώρο. (Πώς; Οπως προβλέπεται και από το νέο Χωροταξικό Σχέδιο: Δεν ασχολείται με την αυθαίρετη δόμηση. Η «μη λύση» ως λύση).
Και στο βάθος, χάος;
Ο ρόλος του χωροτάκτη σήμερα έχει αλλάξει, αυτό είναι βέβαιο. Το ποιος όμως θα είναι ο νέος του ρόλος, αυτό είναι αβέβαιο. Σε μελέτη του αγγλικού think-tank «DEMOS» -λέει η Μαρία Θεοδώρου (δρ αρχιτέκτων, εκπρόσωπος της μηκυβερνητικής S.A.RCH.A)- προτείνεται αυτός του διαμεσολαβητή ανάμεσα στο κράτος, στους πολίτες και τον ιδιωτικό τομέα, δηλαδή τους «τρεις παράγοντες που πρέπει να έχουν λόγο στα αναπτυξιακά σχέδια.
Οι αλλαγές είναι τόσο γρήγορες που είναι σχεδόν αδύνατον να προβλεφθούν με τέτοια σχέδια κλίμακας όπως το Χωροταξικό. Αλλωστε, τον δρόμο τον έχουν δείξει οι μεγάλες εταιρείες ήδη από τη δεκαετία του ’70 αλλάζοντας τα πλάνα ανάπτυξης με «πλάνα σεναρίων» με τα οποία γίνεται προσπάθεια να αντιμετωπιστούν όλες οι, θεωρούμενες ως πιθανές, εξελίξεις».
Η κουβέντα για το μέλλον του χωροταξικού σχεδιασμού και τα νέα πλαίσια έχει ανάψει διεθνώς χωρίς ωστόσο να μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα πού θα καταλήξει. Ωστόσο, για κοινωνίες όπως οι μεσογειακές, τα στάνταρντ που τίθενται διεθνώς και κυρίως ο απαραίτητος ρόλος του ενεργού πολίτη μπορεί να λειτουργήσουν σήμερα περισσότερο σαν όραμα.
Αλλωστε, φροντίζει γι’ αυτό το ίδιο το νέο Χωροταξικό συσπειρώνοντας εναντίον του το σύνολο της κοινωνίας. Τεχνικό Επιμελητήριο, τουριστικός κλάδος, περιβαλλοντικές οργανώσεις και όλα τα κόμματα στάθηκαν απέναντι στο σχέδιο, που χρειάστηκε μόλις δύο ώρες να πάρει την έγκριση της Κυβερνητικής Επιτροπής και οκτώ δεκάωρα στο Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας για να απορριφθεί από τους σημαντικότερους φορείς! Εχοντας καθοριστική συμβολή στο νέο σχέδιο, η Ράνια Κλουτσινιώτη (αρχιτέκτων) θα αναδείξει τα μελανά σημεία ή τα «μη σημεία» του νέου σχεδίου. «Το πρόβλημα του νέου Χωροταξικού δεν είναι ότι δεν βάζει θέματα σημασίας, αλλά ότι δεν περιγράφει, άρα και δεν διασφαλίζει, τα μέσα με τα οποία θα πραγματοποιηθούν όσα προβλέπονται. Γίνεται έτσι ένα «χωροταξικό- light» που δεν σπάει αυγά».
Νόμοι «ανά περίσταση»
Ο χωροταξικός σχεδιασμός πρωτοεμφανίστηκε στη Γαλλία ως απόληξη -λέει ο Γ. Σ. Πρεβελάκης- ενός «συστήματος πολιτικής, διοίκησης, έρευνας και επιστημονικού διαλόγου. Στην Ελλάδα, εδώ και δεκαετίες, η σχέση αυτή ανατρέπεται, καθώς θεωρούμε ότι είναι δυνατόν να κατασκευάσουμε την κορυφή χωρίς να υφίσταται η βάση. Ζούμε στην ψευδαίσθηση ότι διά του χωροταξικού σχεδίου, μια μικρή και αποκομμένη από την κοινωνία ομάδα τεχνοκρατών θα ανακατατάξει τους εν ενεργεία οικονομικούς και πολιτικούς σχεδιασμούς. Με ποια μέσα; Με επανάσταση;».
Ενα σχετικό παράδειγμα είναι η πρόβλεψη από το Χωροταξικό του δασολογίου. Ομως πώς; Χωρίς δασικούς χάρτες; Και πότε θα γίνουν αυτοί, σε ποιες προθεσμίες και με τι κονδύλια;
Ενδεχομένως αυτός να είναι και ο φόβος όσων αντιδρούν στο κλειδί της ανάπτυξης, όπως προβλέπεται από το Χωροταξικό, στον τουρισμό.
Οι φορείς του τουρισμού (και όχι μόνο) έχουν εναντιωθεί στα προβλεπόμενα γύρω από το «ισπανικό πρότυπο». Οπως θα σημειώσει ο Πάρης Τσάρτας (καθηγητής Κοινωνιολογίας του Τουρισμού, Πανεπιστήμιο Αιγαίου), είναι λάθος να αφήσεις το προϊόν στο οποίο είσαι ανταγωνιστικός και να επιχειρήσεις να ανταγωνιστείς άλλους εκεί που αυτοί είναι δυνατοί. Ετσι, αντί για τη μέριμνα των αρχαιολογικών χώρων και του φυσικού περιβάλλοντος, προωθούνται σχέδια real estate τύπου Ιμπιθα και εκτάσεις με γκολφ.
Ενα άλλο σχετικό παράδειγμα είναι η κοινή εμπειρία από τη διαχείριση του χώρου στην Ελλάδα.
Το δυνατό σημείο της ανάπτυξης σήμερα περνάει σχεδόν αποκλειστικά μέσα από τις μεγάλες πόλεις και τη θέση τους στον διεθνή ανταγωνισμό. «Το κράτος φεύγει, οι «μεγα-πόλεις» έρχονται και οι προσπάθειες των «ποιητών του χάους», των επιστημόνων του χώρου, εστιάζονται όλο και περισσότερο στα ρυθμιστικά σχέδια των πόλεων εντάσσοντας σε αυτά, σημειώνει ο Γ. Τζιρτζιλάκης, επιμέρους χωροταξικά σχέδια.»
Αλλά τρεις κοινωνιολόγοι (και πανεπιστημιακοί), οι Ελίζαμπετ Χάιντενραϊχ, Σωτήρης Χτούρης και Ντέτλεφ Ιψεν, στην έρευνά τους για τη δημιουργία της Αθήνας ανέδειξαν το φαινόμενο των «νόμων ανά περίσταση». Δηλαδή, τους γενικούς νόμους του Ρυθμιστικού της Πρωτεύουσας, συνοδεύουν -σχεδόν σιωπηλά- εκατοντάδες νόμοι, υπουργικές αποφάσεις και προεδρικά διατάγματα. Στο χρονικό διάστημα της έρευνας εντόπισαν 1.622 «νόμους ανά περίσταση» μόνο για τα Νέα Λιόσια, 702 για τη Νέα Ιωνία, 545 για την Πετρούπολη κ.λπ.
Γι’ αυτό και στο άτυπο debate για την κοινή μας «ζωγραφιά» η Μαίρη Ζήφου (δρ πολεοδόμος αρχιτέκτων, μέλος του Δ.Σ. του Συλλόγου Ελλήνων Χωροτακτών Πολεοδόμων) θα κάνει μια ακόμη παρατήρηση: Την υστέρηση του νέου Χωροταξικού στην αντιμετώπιση της καυτής πατάτας: των χρήσεων γης. «Εκεί δυστυχώς υπάρχει μεγάλο πρόβλημα. Αντί για την προσπάθεια να καθοδηγηθούν τα ρυθμιστικά σχέδια των πόλεων και παρότι μιλάει έστω και γενικά για τη «συμπαγή πόλη» δεν σπάει αυγά».
Το νέο Χωροταξικό είναι ίσως το μόνο σχέδιο τέτοιας κλίμακας, όπου στη συζήτηση που γίνεται δεν υπάρχει υπερασπιστής του – εκτός κυβέρνησης! Ισως διότι η εκτίμηση που υπάρχει είναι πως ουσιαστικά το νέο σχέδιο έγινε κυρίως για να καμφθούν οι μόνιμες αντιδράσεις του ΣτΕ (οι ανώτατοι δικαστές πάντα στις αποφάσεις τους μνημόνευαν την έλλειψη χωροταξικού) και μάλιστα για ήδη προεγκεκριμένες επενδύσεις…
Ιnfo
-Ελίζαμπετ Χάιντενραϊχ, Σωτήρης Χτούρης, Ντέτλεφ Ιψεν, «ΑΘΗΝΑ – η κοινωνική δημιουργία μιας μεσογειακής μητρόπολης», Αθήνα 2008, εκδ. Κριτική.
-Ρομπ Σιλντς «Λεφέβρ: Ερωτας και Αγώνας, διαλεκτικές του Χώρου», Θεσσαλονίκη 2007, εκδ. Βάνιας.
-Jean-Luc Pinol – Francois Walter «Η σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη», Αθήνα 2007, εκδ. Πλέθρον.
-Αλαιν ντε Μποττόν «Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας», Αθήνα 2006, εκδ. Πατάκης.