Το περασμένο Σάββατο, ο Παναγιώτης, ένας καλός συνάδελφος εδώ στην «Καθημερινή», στο Νέο Φάληρο, περνούσε την απογευματινή του βάρδια δίπλα στο παράθυρο που βλέπει προς τον Σαρωνικό, θαυμάζοντας την καθαρή ατμόσφαιρα πάνω από τη θάλασσα. «Ξαφνικά σαν να σκέπασε μια καφέ κουρτίνα το τοπίο. Ηταν σχεδόν τρομακτικό – δεν πίστευα στα μάτια μου» μού είπε την περασμένη Δευτέρα όταν τον συνάντησα ξανά στο γραφείο.
Είναι από τα φαινόμενα που συμβαίνουν «κάτω από τη μύτη μας» και δεν τα συνειδητοποιούμε παρά μόνο όταν… σκοντάψουμε πάνω τους σκέφτηκα, και θυμήθηκα ότι στην πραγματικότητα εδώ και περισσότερες από δύο εβδομάδες, μέρα παρά μέρα, «κουρτίνες σκόνης» σκιάζουν το ανοιξιάτικο καθαρό φως της χώρας μας. Δυο τρεις φορές μάς λέρωσε τα αυτοκίνητα και ακούσαμε τους μετεωρολόγους από τα δελτία να μας μιλούν για το ακίνδυνο σύννεφο από τη Σαχάρα και γυρίσαμε όλοι σελίδα περιμένοντας την επόμενη ανοιξιάτικη καθαρή ημέρα. «Κι αν δεν είναι τόσο απλό;» – σκέφτηκα και βάλθηκα να αναζητώ πληροφορίες για το φαινόμενο στο Διαδίκτυο.
Από τη Σαχάρα στις ακτές της Φλώριδας
«Σφοδρές αμμοθύελλες από την έρημο Γκόμπι πλήττουν τη Νότια Κορέα και την Ιαπωνία αναγκάζοντας τις αρχές να κλείσουν τα σχολεία και να ζητήσουν από τον πληθυσμό να περιορίσει τις μετακινήσεις» διαβάζω σε δημοσίευμα του BBC. «Κάθε χρόνο, τέτοια εποχή ο ουρανός κιτρινίζει, όμως τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο έχει ενταθεί. Κινέζοι επιστήμονες συσχετίζουν το φαινόμενο με το λιώσιμο των πάγων και την ερημοποίηση που παρατηρείται στα όρη του Θιβέτ».
Στο Κουβέιτ, μια χώρα που παραδοσιακά μαστίζεται από αμμοθύελλες τα καλοκαίρια, φέτος σφοδρά επεισόδια συνέβησαν και τον χειμώνα λόγω των χαμηλών βροχοπτώσεων, αναγκάζοντας το αεροδρόμιο να κλείσει σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις.
Βιολόγοι παρατήρησαν ζημιές στους κοραλλιογενείς υφάλους της Καραϊβικής και αλλαγές στο θαλάσσιο οικοσύστημα των ακτών της Φλώριδας εξαιτίας της άμμου από τη Σαχάρα που φτάνει έως εκεί. Τέλος, στη Νοτιοανατολική Ασία ξανά, οι επιστήμονες συσχετίζουν τις αμμοθύελλες με την ατμοσφαιρική ρύπανση. Ο συνδυασμός των δύο δημιουργεί αναπνευστικά και άλλα προβλήματα υγείας.
Τα παραπάνω ίσως ακούγονται «κάπως» κινδυνολογικά, όμως φαίνεται πως έχουν ισχυρή δόση αλήθειας. Η επόμενη κίνηση ήταν ένα τηλεφώνημα στο επιστημονικό κέντρο αναφοράς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που εδρεύει στο Μιλάνο της Ιταλίας και μελετάει συστηματικά αυτά τα φαινόμενα. Ο Alan Belward στην άλλη πλευρά της τηλεφωνικής γραμμής αντιδρά σαν να περίμενε το τηλεφώνημά μου. «Να σκεφτείς ότι μόλις χθες μελετούσα τα δεδομένα του eumetsat, ενός ευρωπαϊκού δορυφόρου που μας στέλνει εικόνες κάθε 15 λεπτά και έβλεπα ένα μεγάλο σύννεφο σκόνης να κατευθύνεται προς την Ελλάδα από τη Λιβύη. Μάλιστα, από ό,τι βλέπω τώρα, φαίνεται πως μια αλληλουχία από σύννεφα κατευθύνονται προς την περιοχή σας», μου λέει κοιτώντας παράλληλα τις εικόνες που φτάνουν την ίδια στιγμή στον υπολογιστή του. Ο Alan είναι διευθυντής του εργαστηρίου παρακολούθησης του παγκόσμιου περιβάλλοντος στο Ινστιτούτο Περιβάλλοντος και Αειφορίας του μεγάλου αυτού ερευνητικού ευρωπαϊκού κέντρου και μελετάει το φαινόμενο εδώ και πολλά χρόνια.
«Υπάρχει σαφής ένταση του φαινομένου. Μια μελέτη του πανεπιστημίου της Οξφόρδης πρόσφατα μας έδειξε ότι έχουν δεκαπλασιαστεί τα επεισόδια αυτά μέσα στην τελευταία πεντηκονταετία» μου εξηγεί. Αιτίες, η κλιματική αλλαγή και οι ανθρώπινες δραστηριότητες στην αφρικανική ήπειρο.
Αντίδραση στην υπερθέρμανση
«Εχει αποδειχθεί ότι η σκόνη πάνω από τον Ατλαντικό έχει απόλυτη συσχέτιση με την κύμανση του βορείου Ατλαντικού. Πρόκειται για ένα μετεωρολογικό σύστημα που ρυθμίζει το κλίμα της Ευρώπης στην Ισλανδία και τις Αζόρες. Εκεί κανονικά τα ύδατα ψύχονται και θερμαίνονται ώστε να ρυθμίζεται ο φυσικός κύκλος της κίνησης των παγκοσμίων υδάτων και συνεπαγόμενα του κλίματος. Η υπερθέρμανση έχει ανακόψει αυτή τη διαδικασία», εξηγεί στην «Κ» ο Βασίλης Αμοιρίδης, ερευνητής του Ινστιτούτου Διαστημικών Εφαρμογών του Αστεροσκοπείου Αθηνών, που ετοιμάζει την πρώτη επίσημη μονάδα συστηματικής παρακολούθησης του φαινομένου στη χώρα μας.
Σε όλη την Ευρώπη
«Η διαταραχή αυτού του συστήματος έχει επιπτώσεις σε όλη την Ευρώπη. Μια μελέτη του 2007 απέδειξε με δορυφορικές μετρήσεις, που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο 1984- 2004, ότι η αλλαγή αυτού του συστήματος επηρεάζει τη συμπεριφορά της Σαχάρας προς τον Ατλαντικό και ίσως και προς τη Μεσόγειο» λέει ο ίδιος.
Οι αμμοθύελλες λειτουργούν σαν παράγοντας αντίδρασης στην υπερθέρμανση του πλανήτη αφού το βασικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι αποτρέπουν την ακτινοβολία που έρχεται από το Διάστημα να εισέλθει στη γη, κρατώντας την ψυχρή στο έδαφος. «Το φαινόμενο φαίνεται μάλιστα να έχει πολύ σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ίσως σοβαρότερες και από αυτήν ακόμα την υπερθέρμανση, αφού ανατρέπει το ενεργειακό ισοζύγιο στην ατμόσφαιρα. Ευτυχώς εκδηλώνεται τοπικά. Χαμηλώνει η θερμοκρασία στο έδαφος και αυξάνεται στην ατμόσφαιρα προκαλώντας προσωρινά μια ανισορροπία» υπογραμμίζει ο κ. Αμοιρίδης.
«Τoyot-οποίηση» της ερήμου
Με την άποψη συμφωνεί και ο Alan Belward από το επιστημονικό κέντρο στο Μιλάνο, όμως θεωρεί πως η αύξηση της έντασης εξηγείται από κάτι άλλο. Σε μια μελέτη που δημοσίευσε πέρυσι ο Βρετανός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Andrew Goudie, αναφέρει ως μια από τις κυρίες αιτίες του φαινομένου την «Τoyot-οποίηση» της ερήμου. «Εννοεί ότι αντί να χρησιμοποιούν πια καμήλες, οι οποίες δημιουργούν μικρά ρήγματα στην κρούστα της άμμου της ερήμου, χρησιμοποιούν αυτοκίνητα (τζιπ, αγροτικά και SUV) που αφήνουν πολύ μεγαλύτερες ρωγμές ενώ έχει ενταθεί και η κυκλοφορία στην έρημο», λέει ο Belward. Ενας ακόμα παράγοντας τον οποίο κατονομάζει ως καθοριστικό είναι η αλλαγή των χρήσεων γης. Σύμφωνα με τις μελέτες του ερευνητικού του κέντρου, από το 1975 και μετά, κάθε χρόνο αποψιλώνονται χωρίς καμία πρόβλεψη 50.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα γης και μετατρέπονται σε καλλιεργήσιμα χωράφια. «Σε κάποιες περιπτώσεις λειτουργεί ως εξής: Εχεις τη φυσική βλάστηση και την αποψιλώνεις για να καλλιεργήσεις. Ομως δεν έχεις αρκετό νερό και έτσι ακολουθεί ερημοποίηση. Αν το κάνεις αυτό σε τεράστιες εκτάσεις, εντείνεται το φαινόμενο. Εχουμε μεγαλύτερες περιόδους ξηρασίας, πιο ξηρό έδαφος και ούτως ή άλλως λιγότερο νερό -πλέον- κι αυτό σίγουρα εντείνει το πρόβλημα» εξηγεί.
Πληθυσμιακή έκρηξη
Σύμφωνα με τα στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών, η Αφρική δείχνει τον πλέον εκρηκτικό ρυθμό ανάπτυξης πληθυσμού. Από τα 965 εκατομμύρια που φιλοξενεί σήμερα, αναμένεται να φτάσει στα 2 δισεκατομμύρια το 2050 τη στιγμή που η αντίστοιχη πρόβλεψη για την Ευρώπη θέλει τον πληθυσμό της να πέφτει από τα 731 εκατομμύρια σήμερα, στα 664. Αυτό σημαίνει πως η ανάπτυξη της καλλιεργήσιμης γης, που έχει τα καταστροφικά αυτά αποτελέσματα για το περιβάλλον, είναι στην πραγματικότητα μικρότερη από τις ανάγκες των Αφρικανών. Μάλιστα υπολογίζεται πως σήμερα σε κάθε Αφρικανό αναλογεί 25% λιγότερη καλλιεργήσιμη γη από ό,τι τριάντα χρόνια πριν, δημιουργώντας συνθήκες περαιτέρω ανέχειας και υπανάπτυξης.
Πώς δημιουργούνται
Οι αμμοθύελλες δημιουργούνται όταν θερμικοί κυκλώνες (ισχυροί άνεμοι που εμφανίζονται στις ερήμους) σηκώνουν τη σκόνη σε όλη τη στήλη της ατμόσφαιρας (έως και 2 χλμ. από την επιφάνεια της γης) δημιουργώντας σύννεφα σωματιδίων τα οποία παρασύρονται προς όλες τις κατευθύνσεις ανάλογα με τα βαρομετρικά που επικρατούν κάθε φορά στην περιοχή εκδήλωσής τους. Ενώ όμως έως πρότινος το φαινόμενο ήταν ήπιο, τις τελευταίες δεκαετίες καταγράφεται ως όλο και πιο έντονο. Είναι χαρακτηριστικό πως σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης όπως η Γερμανία, που σπανίως βιώνει τέτοια περιστατικά, φέτος οι επιστήμονες δηλώνουν ανησυχία και ενδιαφέρον λόγω της συχνότερης και κυρίως εντονότερης εμφάνισης του φαινομένου.
13-16 περιστατικά τον χρόνο
Οι επιστήμονες θυμούνται ως το χειρότερο περιστατικό αμμοθύελλας των τελευταίων ετών στην Ελλάδα, το διήμερο 16-17 Απριλίου του 2005. «Καθόμουν στο αστεροσκοπείο στο Θησείο και θυμάμαι ότι δυσκολευόμουν να διακρίνω καθαρά τις κολώνες της Ακρόπολης», θυμάται ο κ. Δημήτρης Κασκαούτης, φυσικός του Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Μελετών.
Ο κ. Κασκαούτης πραγματοποίησε μια μικρή στατιστική μελέτη πάνω στα δεδομένα των τελευταίων πέντε ετών και συμπέρανε πως η περίοδος έντασης του φαινομένου για τη χώρα μας είναι πάντοτε η άνοιξη. «Τα επεισόδια σκόνης που φτάνουν μέχρι την Αθήνα είναι περίπου 13 με 16 τον χρόνο. Οσο απομακρυνόμαστε από τη Σαχάρα τόσο πιο δύσκολα ανιχνεύσιμο είναι το φαινόμενο και τόσο μικρότερες είναι και οι συνέπειές του. Στην Κρήτη τα αερολύματα σκόνης είναι εντονότερα ενώ στη Θεσσαλονίκη πολύ πιο ήπια», εξηγεί. «Η μεταφορά σκόνης προς τη Μεσόγειο και τη Νότια Ευρώπη αυξάνει σημαντικά τα ποσά των αερολυμάτων των περιοχών αυτών, ξεπερνώντας σημαντικά τα θεσμοθετημένα όρια της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Το πρόβλημα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στις αστικές περιοχές της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Ισπανίας, όπου η συνεισφορά της σκόνης στην υπέρβαση αυτών των ορίων έχει φανεί από σχετικές μελέτες» συμπληρώνει ο ίδιος. Οι γιατροί θεωρούν το φαινόμενο ηπιότερο από την ίδια την ατμοσφαιρική ρύπανση στις πόλεις, όμως ο συνδυασμός των δύο φαίνεται πως έχει μακροχρόνια βλαβερές συνέπειες για τη δημόσια υγεία.
Ο κ. Βασ. Αμοιρίδης, πάντως, που ετοιμάζεται τον επόμενο μήνα να λειτουργήσει τη μονάδα παρακολούθησης του φαινομένου σε συνεργασία με το κέντρο υπερυπολογιστών της Βαρκελώνης που διαθέτει το σημαντικότερο σύστημα παρακολούθησης στον κόσμο, έχει μια άλλη απορία. «Τις περισσότερες φορές νέφη σκόνης περνάνε από επάνω μας, δεν κάθονται πάνω στα αμάξια μας και τότε τείνουμε να αγνοούμε ότι υπάρχει το φαινόμενο, ότι έχει ενταθεί και ότι οφείλεται στην κλιματική αλλαγή για την οποία φταίμε εμείς. Θα το καταλάβουμε ποτέ»;